«ارزش شعر» نزد امام علی بن موسی الرضا

شهرستان ادب: شعر سرودن برای اهل بیت از دیرباز تاکنون رواج داشته است؛ از همان زمان‌ که دعبل شعر «مدارس آیات» را برای امام رضا (ع) خواند و حضرت جبۀ خود را به ایشان صله داد، تا همین روزها که جوان‌ترین شعرا از ایشان می‌سرایند و برکت جاری در زندگی خود را از کَرَم حضرات اهل بیت، شاهدند.

اما نظر خود حضرات اهل بیت بر شعر چه بوده است؟ آیا خود ایشان هم شعر می‌سرودند؟ ضمن عرض تسلیت شهادت امام رضا (ع) مروری می‌کنیم بر نگاه آن حضرت رئوف به شعر و شاعری:

در منتهی الآمال آمده است که امام رضا (ع) برای ریان بن صلت شعری خوانده‌اند و شاعر آن را جناب عبدالمطلب فرموده‌اند:

یعیب الناس کلهم زمانا
و مالزماننا عیب سوانا
نعیب زماننا والعیب فینا
و لو نطق الزمان بنا هجانا
و ان الذئب یترک لحم ذئب
و یاءکل بعضنا بعضا عیانا

یعنى: تمام مردم، (روزگـار) را عیب مى‌کنند و حال آن‌که عیبى براى روزگـار نیست، سواى ما. حاصل آنکه عیب روزگار ماییم؛ اگر ما نبودیم، روزگار عیب نداشت.

همچنین امام رضا (ع) در جواب نامۀ مأمون که از ایشان درخواست می‌کند که او را موعظه و نصیحتی کنند، این شعر را می‌نویسند:

انک فى دنیا لها مدة
یقبل فیها عمل العامل
اما ترى الموت محیطا بها
یسلب منها امل الامل
تعجل الذنب بما تشتهى
و تاءمل التوبة من قابل
و الموت یاءتى اهله بغتة
ماذاک فعل الحازم العاقل

یعنى: به‌درستى که تو در دنیایى هستی که مدت و زمانى دارد و عملِ عمل‌کننده در آن مدت مقبول مى‌شود. آیا نمى‌بینى که مرگ آن را احاطه کرده است و آرزوى آروزکننده را ربوده است؟ شتاب و تعجیل مى‌کنى به گناه کردن و به آن‌چه اشتها دارى و توبه را برای سال بعد آرزو می‌کنی؟ و حال آن‌که مرگ به ناگاه بر اهل خود وارد مى‌شود؛ این کار شخص هشیار و عاقل نیست.


گاه اصحاب آن حضرت می‌دیدند که ایشان اشعاری را زمزمه کنند؛ برای مثال ابراهیم‌بن‌عباس این شعر را از ایشان شنیده و نقل کرده است:

اذا کنت فى خیر فلا تغترربه
و لکن قل اللهم سلم و تمم

یعنى: چون در خوبى و راحتی باشى، به آن مغرور مشو؛ بلکه بگو «خدایا! این نعمت را از تغییر سالم دار و تمام کن آن را بر من.»

محمد بن یحیی بن ابی عباد نیز از عموی خود شنید که امام رضا (ع) روزی این شعر را خواندند:

کلنا ناءمل مدا فى الاجل
و المنایا هن آفات الامل
لاتغرنک اباطیل المنى
و الزم القصد ودع عنک العلل
انما الدنیا کظل زائل
حل فیها راکب ثم رحل

یعنى: همۀ ما آرزو مى‌کنیم که مدت عمرمان مدید شود؛ حال آنکه مرگ‌ آفت‌ آرزوها است. (هشیار باش که) تو را آرزوهاى باطل فریب ندهد و در پی هدف باش و بهانه‌ها را رها کن. این است و جز این نیست که دنیا مانند سایه‌اى است برطرف‌شونده که سوارى در آن فرود آمد و بعد، کوچ کرد.

و وقتی از امام نام شاعر را می‌پرسند، ایشان از آن آگاهند و نام ابواسحاق اسماعیل بن قاسم را می‌برند.

اما گذشته از این‌ها، در کتاب نفثه المصدور، قصیده‌ای منتسب به امام رضا (ع) آمده است که قصیده‌ای اخلاقی است:

ارغب لمولاک و کن راشدا
واعلم بان العز فى خدمته
واتل کتاب الله تهدى به
و اتبع الشرع على سنته
لاتحترص فالحرص یزرى الفتى
و یذهب الرونق من بهجته
لسانک احفظه و صن نطقه
و احذر على نفسک من عثرته
فالصمت زین و وقار و قد
یؤتى على الانسان من لفظته
من جعل الخمر شفاء له
فلا شفاه الله من علته
لاتصحب النذل فتردى به
لاخیر فى النذل و لاصحبته
لاتطلب الاحسان من غادر
یروغ کالثعلب فى روغته
و ان تزوجت فکن حاذقا
و اسئل عن الغصن و عن منبته
یا حافر الحفرة اقصر فکم
من حافر یصرع فى حفرته
یا ظالما قد غره ظلمه
اى عزیز دام فى عزته
الموت محتوم لکل الورى
لابد ان تجرع من غصته

یعنی:

به پروردگارت روی آور و راه خدمت او را بجوی؛ تا به عزت و سر بلندی راه یابی. قرآن مجید را تلاوت نما؛ تا راه بیابی و شرع مقدس را با روشی که دارد، پیروی کن. از رذیلۀ حرص بر کنار باش؛ چرا که از قدر و منزلت جوانمرد کم کند و آب و تابش را ببرد. زبان خود را نگهدار و گفتار خود را وارسی کن و از لغزش زبان بر جای خود بترس. خاموشی زینت و وقار، و سخن مظنۀ هلاک است. آن که خود را به می ‏درمان کند، خدا او را از درد و رنجش رهایی نداد. با فرومایه و پست منشین که هلاک می‏شوی، خیری در فرومایه و همنشینی او نیست. از آن که چون روباه به غدر و فریبندگی خو کرده است، انتظار نیکی مدار. در زن گرفتن، چشم خود را باز کن و تنها به زیبایی فریفته مشو، از شاخه و رستنگاه او بپرس. ای کسی که چاه می‏کنی! دست نگه دار، چه بسا چاه کنی که خود در آن چاه می‏افتد. ای بیدارگری که فریفته ستم گشته‏ای، کدام عزیز پیوسته به عزت زیست؟ مرگ برای همه کس حتمی است. ناچار باید جام گلوگیر آن را بنوشی.


و پیش از این نیز در مطلب شعری که دعبل خزاعی برای امام رضا خواند ، ذکر کردیم که امام رضا (ع) خود ابیاتی به قصیدۀ دعبل افزودند و آن را به کلام خود متبرک کردند.

به این ترتیب، امام رضا (ع) و سایر حضرات اهل بیت همواره از اشعار اخلاقی حمایت کرده و شاعران را به سرودن مانند این اشعار تشویق کرده‌اند؛ امید که شاعران این مسلک نیز قدم در راه مورد توصیۀ ایشان بردارند.