با حضور رضا اسماعیلی، مرتضی امیری اسفندقه، نعمت‌الله سعیدی و...
شهرستان ادب: مجموعه شعر «آیینه‌کاری سکوت» سروده نیلوفر بختیاری با حضور منتقدان ادبی، شاعران و علاقمندان ادبیات بررسی شد. در این جلسه که اجرای آن بر عهده میلاد عرفان‌پور بود، رضا اسماعیلی، مرتضی امیری اسفندقه و نعمت‌الله سعیدی به جنبه‌های مختلف این کتاب پرداختند.
همچنین در این برنامه شاعران دیگری چون علی محمد مودب، مریم جعفری آذرمانی، حسن صنوبری، منصوره محبی، المیرا شاهان، شیوا فضل‌علی، زهرا علیشاهی، مهدیه انتظاریان و... حضور داشتند.
حاصل جمع تعهد ادبی و دینی-انسانی
رضا اسماعیلی، شاعر و منتقد ادبی، در ابتدای این نشست به تفاوت‌های سرایش شعر در دوران گذشته و امروز اشاره کرد و اظهار داشت: «چهره‌های بزرگی از میان شاعران کلاسیک ادبیات فارسی، فیلسوف یا اندیشمند یا دانشمند بوده‌اند اما شعر نیز می‌سروده‌اند. دلیلش آن است که بسیاری از این بزرگان دغدغه این نداشتند که شاعر شناخته بشوند، بلکه آن‌ها شعر را رسانه‌ای قدرتمند می‌دانسته‌اند که از طریق آن می‌توانستند با مردم ارتباط برقرار کنند و حکمت دینی یا اندیشه‌های خود را از این طریق ترویج کنند.»
به گفته این شاعر «امروز اما چرخه برعکس شده است: شاعری که دارای طبع خدادادی است وقتی می‌بیند حرفی برای گفتن ندارد و دچار فقر اندیشه است، یا در دام‌چاله صورت‌گرایی فرو می‌رود، شعر عاشقانه عریان اروتیک می‌سراید و اگر هم شعر آیینی می‌سراید اشعارش سرشار از کژتابی مضمونی و اعتقادی است و خلاصه آن که در صورت شعر می‌ماند. شعر طنز او هم به لودگی می‌رسد و در نهایت اگر بخواهد فقط به شعر توجه کند، چون حرفی برای گفتن ندارد، به زبان‌آوری، صنعت‌گری، خیال پردازی و تصویربازی مشغول می‌شود. شاعری که دچار فقط اندیشه است این کاستی را با مرعوب کردن مخاطب جبران می‌کند، طوری که مخاطب تصور می‌کند او حرف زیادی برای گفتن دارد اما این‌گونه نیست.»
اسماعیلی سپس به «آیینه‌کاری سکوت» سکوت پرداخت و نیلوفر بختیاری را شاعری دانست که در این مجموعه «تعهد ادبی را با تعهد دینی و انسانی جمع کرده است»: «وقتی مجموعه شعر خانم بختیاری را می‌خواندم دیدم او شاعری است که سروده‌هایش جمع بین تعهد ادبی و تعهد دینی و انسانی است. تعهد ادبی یعنی چگونه گفتن، یعنی صورت و ساختار و تکنیک. تعهد دینی و انسانی یعنی در کنار چگونه گفتن، به چه گفتن نیز بها بدهیم، این دو را با هم تلفیق کنیم و حرفی برای گفتن داشته باشیم. این اتفاق در این مجموعه شعر افتاده است. بخصوص وقتی غزل‌ها را می‌خوانیم متوجه می شویم که آمیزه‌ای است از چگونه گفتن و چه گفتن. شاعر فقط زبان‌آوری نکرده است و نمی‌خواهد با کلمات بازی کند، بلکه دغدغه‌ای و دردی و حرفی داشته است و آن‌ها را با کلمات بیان کرده است. شعر برای شاعر فقط هدف نبوده است بلکه وسیله‌ای برای ابلاغ پیام‌های انسانی بوده است.»
مجموعه‌ای متنوع
این شاعر انقلاب که خود آثار بسیاری در حوزه ادبیات آیینی خلق کرده است با ستایش از تنوع اشعار در «آیینه‌کاری سکوت» تصریح کرد: «این مجموعه، تنوع ارجمندی دارد، در کنار اشعار دینی و مذهبی، شعر عاشقانه و اجتماعی نیز هست و باعث می‌شود تا خواننده دچار کسالت و ملال نشود. اما در همه این اشعار، شاعر دغدغه‌ای دارد. این از وجوه تمایز میان شاعر مذهبی صرف و شاعر اصیل مذهبی است.»
خالق دفتر «حنجره سرخ عشق» درباره تفاوت میان شاعر مذهبی و شاعر اصیل مذهبی توضیح داد: «شاعر مذهبی فقط به صورت و شعائر و مناسک دینی توجه می‌کند، حتی گاه برای چشم‌داشت اخروی یا دنیوی می‌سراید. توجه داشته باشیم که ایمان یک پله بالاتر از اسلام است و شاعر اصیل مذهبی به سیرت، درونه دین و حقیقت ایمان توجه می‌کند. او در کنار شعائر به حقیقت دین می‌پردازد و می‌خواهد آن حقیقت را در شعر خود به تصویر می‌کشد. بنابراین شعر دینی فقط شعری نیست که برای ائمه باشد. نه، گاه اشعاری درباره مادربزرگ یا پدربزرگ یا والدین است اما شعر اصیل دینی محسوب می‌شود. چون ما در آموزه‌های دینی دیده‌ایم که احترام به والدین توصیه شده است. شاعری که به این مسأله توجه می‌کند حتی اگر به معصومین یا واژگان دین اشاره نکرده باشد اما سیرت دین در شعرش تجلی پیدا کرده است. این چنین شعری ارزشمندتر از شعری است که فقط به صورت دین توجه می‌کند.»
این منتقد ادبی، دفتر«آیینه‌کاری سکوت» را از جمله آثار اصیل مذهبی دانست و اظهار داشت: «این اتفاق در این مجموعه اشعار افتاده است. شعری در این مجموعه هست که به ماهواره می‌پردازد اما نگاه انسانی در آن موج می‌زند. دغدغه شاعر آن است که ماهواره بین انسان‌ها دیواری کشیده است و آن‌ها را از هم جدا کرده است و ارزش‌های متعالی جامعه شرقی و ایرانی کم‌رنگ شده است. در این غزل به دور از کلیشه‌ها یا زبان شعاری، حرف خود را به زیباترین وجه بیان کرده است: «از شب شد، بی هدف، بی دیدن ماه و ستاره/ پای خود ما را نشاند این جعبه جادو دوباره/ خنده خواهر، غم مادر، اجیر قصه‌گو شد/دور هم بودیم، اما ذهن‌هامان در اجاره/.../در جهان مردگان، شب‌زنده‌داری کافی‌ات نیست؟/ پیر شد بخت جوان تو، به پای ماهواره». می‌بینیم که شاعر به شیوه‌ای مدرن و هنرمندانه، پدیده ماهواره را نقد و آسیب شناسی کرده است، اما اصلا احساس نمی‌کنیم شعار می‌دهد چون شعرش از جنس زندگی است.»
اسماعیلی در پایان گفت: «خانم بختیاری اگر امروز شاعر موفقی است دلیلش آن است که از مسیر درستی وارد دنیای شعر شده است. او از طریق اردوهای آموزشی آفتابگردانها در شهرستان ادب، توانسته است با شعر و نقد شعر به صورتی هدفمند آشنا شود. شاعری که در گام‌های آغازین وارد محافل ادبی باری به هر جهت می‌شود به جایی نمی‌رسد چون برخی از این محافل نقش تخریبی دارند. اما اگر با زانو زدن جلوی استادان ادبیات، شعر را می‌آموزد حتما موفق می‌شود. ایشان همچنین تا جایی که من دیده‌ام در شعر خود اهل خلوت است و دچار روزمرگی نشده است. شعر او از درون سفارش می‌گیرد و از زندگی الهام گرفته است.»
شاعر در نگاه
در این نشست ادبی، مرتضی امیری اسفندقه، شاعر و مدرس ادبیات، درباره «آیینه‌کاری سکوت» و شاعر این مجموعه اظهار داشت: «خانم بختیاری شاعر است و شعر گفتن درباره شاعران هم سخت است و هم آسان. ما در سرزمین شعر و کلمه بالیدیم و برآمدیم، ما از گهواره تا گور با شعر همراهیم و هنوز با وجود این همه نو شدن و مدرنیته و گهواره‌های برقی هم‌چنان شعر در همه زندگی ما جاری است. دشوار است چون این نزدیکی به شعر باعث ایجاد نوعی حجاب معاصرت هم می‌شود: «هیبت قُرب ز بعد افزون است.» شعر نوعی حس و حال و هوش و حیرانی و هیجان خاص خود را دارد و از این منظر کار دشواری است.»
سراینده مجموعه قصاید «سیه‌مست سایه تاک» همچنین بختیاری را «شاعر در نگاه» دانست و توضیح داد: «پیش از آن‌که بخواهیم به موسیقی در شعر او بپردازیم یا از توجه او به ادبیات فارسی بگوییم و به شنای طبع او در بحور شعر فارسی بپردازیم باید از نگاه او بگوییم: نگاه او به هستی، نگاهی حاضر و ناظر است. نگاه او به طبیعت تکراری نیست. شاعری چشم باز کردن است و چشم و گوش خانم بختیاری از هستی غافل نیست. او تعبیری دارد که می‌گوید «خورشید بی‌وجدان»، این تعبیر شجاعانه‌ای است، نشان می‌دهد که او در در شعرهایش، نگاهی دیگر به طبیعت دارد و حرف آن‌ها را می‌فهمد و گفته‌های‌شان را ترجمه می‌کند. اشعار او سرشار از الهام است و به الهام نزدیک است.»
اسفندقه افزود: «نگاه خانم بختیاری غافل و غفلت‌زده نیست و شاعر کسی است که غافل نیست. شاعر شاید خود را در شرایطی به کری و کوری و گنگی بزند اما همه چیز را می‌بیند. علاوه بر آن شعر ایشان در موسیقی کناری بسیار متنوع است، هیچ شاعری نتوانسته است به کلماتی نزدیک شود که ایشان برای قافیه انتخاب کرده است. چنین است که می‌توان گفت شعر پارسی شکل و معنا دارد و وهن نیست. اگرچه ما در دورانی به سر می‌بریم که با کمال تأسف، عده‌ای می‌خواهند موسیقی شعر پارسی را به هم بریزند و آن را از ردیف و وزن خالی کنند و هر مقوله بی‌معنا و محتوایی را به جای شعر قالب کنند. باید از انتشارات شهرستان ادب تشکر کرد که چنین مجموعه‌هایی را به رخ خوانندگان می‌کشد.»
این شاعر انقلاب در پایان تصریح کرد: «شاعر نمی‌تواند زیبایی‌های پدیده‌های هستی را نبیند اما شعر پارسی نفسانی نیست. گاه شاخه گلی در خرابه رشد می‌کند یا از دل خاکروبه‌ها بیرون زده است، چطور می‌شود این گل را ندید؟ اما در صورت ماندن و به همان شکل قدیم ماندن چندان درست نیست. شعر پارسی واقعا به فکر این‌که کشورها را بگیرد نبوده است، شعر به هند و تاجیکستان و هر جا که زمینه داشته باشد نفوذ می‌کند.»
عاشقانه‌های معرفت‌گرا
نعمت‌الله سعیدی، منتقد ادبی و روزنامه‌نگار نیز در این نشست به تمایز میان «فرم و محتوا» اشاره کرد و توضیح داد: «محتوای بدون فرم نداریم اما فرم فاقد محتوا داریم. بنابراین اگر می‌گوییم اصالت با محتواست از این منظر است، وگرنه جنگ اصلی در حوزه فرم است. عالم هنر عالم جنگیدن سر فرم است، کسی که محتوا تولید می‌کند فیلسوف و اندیشمند است.»
این منتقدی ادبی ادامه داد: «در این کتابِ شعر، نوعی اندوه نجیبانه و آرامش آگاهانه دیده می‌شود. جهان انسانی جهان نگرش‌ها نیست بلکه جهان گرایش‌ها و انگیزه‌هاست. انسان یا در پی لذت یا عزت یا معرفت است. شاعر از جمله دردسرهایی که دارد این است که با شهرت طرف است، اگر شعری بگوید که کسی آن را نبیند بی‌فایده است و کار شاقی نکرده است اما اگر شهرت پیدا کند درگیر مشکلات ناشی از شهرت می‌شود.»
سعیدی با اشاره به این‌که اشعار عاشقانه مجموعه «آیینه‌کاری سکوت»، «معرفت‌گراست و نه لذت‌گرا» اظهار داشت: «عاشقانه‌های خانم بختیاری، عاشقانه‌ای ذیل آگاهی است، لذت‌گرا نیست بلکه معرفت‌گراست. قدیمی‌ها پدران به فرزندان‌شان می‌گفتند کاری نکنید ما سر زبان‌ها بیفتیم. امروزه برعکس شده است و افراد دنبال شهرت هستند و اگر توصیه‌ای از جانب پدری باشد ظاهرا این است: کاری کنید که معروف بشوید! سوال این است که چطور این دو توصیه را با هم جمع کنیم؟ شاعر امروز می‌تواند با چند کار طنز سخیف یا عاشقانه ضعیف، سر زبان‌ها بیفتد و رسانه‌ها را فتح کند. شاعر این مجموعه هم این را می‌داند اما در عین حال می‌داند که شهرت و دیده شدن اگر فاقد پی‌سازی و زیرسازی باشد چه فایده‌ای دارد.»
این منتقد ادبی در پایان گفت: «شاعر این مجموعه، هنوز به اصطلاح اهل سینما تیپ است و به آن‌چه شخصیت می‌دانیم نرسیده است. روح ناخودآگاه جمعی شعر انقلاب مصداق های مختلفی دارد، یعنی این‌که شاعر انقلاب را شاید در وجود پنجاه شاعر می‌توانیم ببینیم. شاعر این مجموعه، به آن روح جمعی و آن تیپ دست یافته است و شاعری توانا در حوزه شعر انقلاب و معاصر است اما هنوز تیپ است و شخصیت فردی ندارد، درواقع به آن ویژگی‌های خاص خودش دست پیدا نکرده است. اگر بخواهم خلاصه بگویم شاعر ابتدا تبدیل به روح جمعی و تیپ می‌شود، سپس شخصیت فردی می‌گیرد و در اوج کارش، تیپی فردی معرفی می‌کند. حافظ چنین شاعری است. او تیپی جمعی معرفی می‌کند، یعنی بخشی از وجود ما ایرانی‌ها حافظ است.»
گفتنی است این نشست ادبی، ششمین جلسه «رصد صبح» بود که با همکاری بنیاد صبح قریب و فرهنگسرای انقلاب اسلامی، روز دوشنبه 21 اسفندماه در محل این فرهنگسرا برگزار شد. مجموعه شعر «آیینه‌کاری سکوت» را به تازگی انتشارات شهرستان ادب روانه بازار نشر کرده است.