این خیابان چیزی ندارد | یادداشتی از محمدقائم خانی

شهرستان ادب: کتاب «این خیابان سرعت‌گیر ندارد» اثر مریم جهانی، برندۀ جایزۀ جلال آل احمد در سال 96 شد. محمدقائم خانی، نویسنده و منتقد، در یادداشتی به نقد این اثر پرداخته است. گفتنی‌ست که سایت شهرستان ادب پیش از این یادداشتی از خانم آزاده جهان‌احمدی در نقد این کتاب منتشر کرده است.

«این خیابان سرعت‌گیر ندارد» نوشته خانم مریم جهانی است ، که در سال 1396 برنده جایزه جلال آل احمد شد. همان‌طور که از کتابی در این سطح انتظار می‌رود، نثر کتاب روان و یک‌دست، و خواندن آن با لذّت همراه است. نویسنده، اهل نمایش توانایی‌های فنّی خود نیست و راحت و سرراست قصّه خودش را تعریف می‌کند. کتاب از ابتدا تا انتها بدون دست‌انداز و سرعت‌گیر جلو می‌رود و صحنه‌ها را می‌سازد. عناصر مختلف داستان به‌صورتی متعادل کنار هم قرار گرفته‌اند و در خدمت مضمون هستند. از همان صفحات اوّلیه معلوم است که تحقیقات و پژوهش به اندازه کافی پیرامون شغل مسافرکشی انجام شده و این تصویرسازی‌ها بدون افت تا انتهای داستان ادامه دارد. شخصیت‌پردازی راننده تاکسی زن، فضاسازی شهر و نسبت شخصیت اصلی با ماشینش، به‌خوبی انجام شده‌است و حسّ نزدیک بودن و صمیمیت را القا می‌کند. همه‌چیز سر جای خودش قرار گرفته‌است و نویسنده به دنبال زیاده‌گویی نیست. همین، و دیگر هیچ. رمان چیزی بیشتر از این ندارد. یک مضمون سرراست دفاع از ظلم تاریخی به زن‌ها در همه صحنه‌ها پیش می‌رود و عناصر مختلف داستان، در خدمت انتقال این پیام هستند. چیزی بیش از این در کتاب وجود ندارد. هیچ ارجاعی وجود ندارد تا عمق یک وجبی کار را افزایش بدهد. حتّی هیچ اشاره‌ای به روایات متعارض نشده تا بعدی به شخصیت‌ها بخشیده شود. هیچ فضای تاریکی وجود ندارد تا فضاسازی به سمت پیچیدگی برود. هیچ طرح و توطئه‌ای نیست تا مخاطب برای فهم پیام داستان مسیری را طی کند. همه چیز تخت و آرام جلو می‌رود تا همه صحنه‌ها نمایشگرِ زن مظلوم شهرستانی باشند که دلش می‌خواهد کمی مردانه عمل کند! روایت تکّه‌تکّه یک زن مطلّقه راننده تاکسی از اطرافیانش، برای شیرفهم کردن ماست نسبت به وضعیت اسف‌بار شهرستان‌ها که تابِ آزادی زنان را ندارند.

شعاری بودن در همه روایت‌ها، تقسیم دنیا به سیاه و سفید، تقابل دنیای مردسالار با دنیای متجدّد که فهمیده زن با مرد برابر است، پراکنده‌گویی، تأکید بیش از حد بر احساسات شخصیت‌ها، فرار از کنش و پی‌گیری عمل داستانی، طرح‌های دم‌دستی برای نمایش ارتباط آدم‌ها، تأکید احمقانه شخصیت‌ها بر تکرار اشتباهات گذشته، همه و همه برای آن است که در هر فصل، روایتی از شخصیت راننده تاکسی در نسبت با یکی از آدم‌های اطرافش ارائه‌شود، فقط و فقط برای نشان دادن ظلم همه‌جانبه جامعه مردسالار به زن‌ها. در داستان همه چیز رو و دم‌دستی جلو می‌رود ‌و فرو کردن وظیفه مقابله با مردسالاری ایرانی با کمک همه عناصر در مغز مخاطب، با شدّت و حدّت انجام می‌شود. داستانی بدون طرح و پیرنگ، بدون گره‌‌افکنی و گره‌گشایی، مروری صرف بر سیاهی زندگی یک زنِ با شرف ایرانی که هیچ راهی برای نجات زندگی خود و دیگر زنان مستقل دو و بَرش ندارد ولی چون یک قهرمان به مقاومتش ادامه می‌دهد.

تنها نقطه قوّت غیرکلیشه‌ای کار، دیالوگ‌هایی است که هرچند صفحه، به زبان کُردی بیان می‌شود. نویسنده به‌خوبی از امکانات این تمایز زبانی استفاده کرده و خواندن داستان را با شیرینی و لذّت همراه ساخته. ترکیب زبان کردی با فارسی، بیان زبان فارسی با لهجه کردی که اوّلی تغییری در نحو جملات ایجاد کرده و دومی موسیقی خاصّی به دیالوگ‌ها بخشیده، تنها عاملی است که باعث می‌شود یکنواختی و بی‌روحی در زبان اثر وجود نداشته‌باشد و خواندن کار برای مخاطبان جدّی ادبیات هم مورد پسند واقع شود. وگرنه بقیه داستان بدون هیچ حرف جدیدی، تنها به کنار هم چیدن عناصر داستان در جهت نوشتن یک داستان فمینیستی پرداخته و هیچ توجّهی به مخاطبی که در هر کار به دنبال کشفی در جهان خیال هست، ندارد.

کار تمام می‌شود بدون آن‌که دستاورد جدیدی برای ادبیات داشته باشد، مگر همان ترکیب‌های خوب زبان کردی و فارسی که هم کار را خواندنی کرده و هم تعادل را برای راحت‌فهم بودن اثر حفظ کرده. خواندن اثر، مخاطب را به فکر فرو خواهد برد که آیا واقعاً ادبیات داستانی فارسی هیچ پیشنهاد جدیدی برای مخاطب جدّی خود ندارد که چنین کاری شایسته دریافت مهم‌ترین جایزه ادبیات داستانی وزارت ارشاد می‌شود؟ یا اینکه یک جایزه برای اهدافی غیر ادبی و در جهت تأمین نیازهای بازی‌های قدرت به چنین اثری داده شده‌است؟