بهترین چاپ از شاهنامه | یادداشتی از علی جوان‌نژاد

شهرستان ادب: تازه‌ترین یادداشت پرونده پرتره فردوسی سایت شهرستان ادب اختصاص دارد به یادداشتی از آقای علی جوان‌نژاد، شاعر و پژوهشگر جوان :

از همان روزهای سرایش شاهنامه، مردم به رایگان از این اثر بزرگ برای خود نسخه‌برداری می‌کرده‌اند. از طرفی شاهنامه یکی از پر طرفدارترین کتاب‌های تمامی دربارها بوده و شاهان به آن که نسخۀ منحصر به فرد و زیبایی از این خردنامه داشته باشند مباهات می‌کرده‌اند. در نتیجه شمار دستنویس‌های شاهنامه که به صورت کامل یا ناقص موجود است به هزار نسخه می‌رسد که می‌توان گفت هیچ اثری به اندازۀ شاهنامه در تاریخ اسلامی ایران کتابت نشده است. اما این تعداد نسخه‌برداری فسادی هم دارد.
کاتبان اصولاً در رونویسی از کتاب‌ها دچار لغزش‌هایی می‌شوند. این لغزش‌ها گاهی سهوا اتفاق می‌افتد، اما گاهی عمدی در کار است. به دلیل تغییر در زبان و تفاوت در تلفظ کلمات گاه کاتب فکر می‌کرده که معنا یا وزن و قافیۀ شعر معیوب است و با ذوق خودش بیت را تصحیح می‌کرده و گاه گمان می‌کرده اثر به بیت‌های دیگری هم نیاز دارد پس بیت‌هایی را می‌سروده و به متن اصلی وارد می‌کرده است. نتیجۀ این بی‌امانتی‌ها می‌شود هزاران بیت مجهولی که از شاعر نیست اما در کتاب شاعر هست.
کار مصححان این است که چهرۀ اصیل آثار را با توجه به نسخه‌های موجود باز سازی کنند و تا جایی که می‌توانند به آنچه خود شاعر گفته نزدیک شوند. طبیعی ست با کشف نسخه‌های اصیل‌تر و تغییر اطلاعات ما دربارة شاعر و عصرش، هر کتاب به تصحیح‌های به روزتری نیاز دارد و این نیاز تا پیدا شدن نسخه‌ای به خط شاعر یا لااقل نسخه‌ای که خود شاعر تاییدش کرده وجود خواهد داشت.
*
ترس عمدۀ ما از فهم‌نکردن آثار کلاسیک با در دست داشتن متنی پیراسته و درست خواندن اثر برطرف می‌شود. خصوصاً شاهنامۀ فردوسی که علیرغم فاصلۀ هزار ساله‌ای که با ما دارد هنوز برای عموم فارسی زبانان قابل فهم است و تنها در معدود کلمات یا ابیاتی ست که خوانندۀ فارسی‌زبان نیاز دارد به فرهنگ‌ها مراجعه کند. هر چند همان تعداد معدود هم در کنار ابیات بالا و پایینش قابل درک است. اگر نیازی به پژوهش دقیق در شاهنامه نداشته باشید، درست خواندن شاهنامه از روی نسخه‌ای پیراسته برای فهمش کافی ست. اما کدام نسخۀ موجود در بازار پیراسته‌تر است؟
از زمان آشنایی ایرانیان با تصحیح و چاپ، نسخه‌های متعدد از شاهنامه چاپ شده است و در میان مصححان شاهنامه حتی نام‌های بلندی چون ملک الشعرای بهار دیده می‌شود. اما هیچ کدام از چاپ‌هایی که تا زمان چاپ مسکو منتشر شده، پیرایش انتقادی نیستند. در نتیجه از میان چاپ‌های موجود و نام‌آشنا به ذکر دو چاپ اکتفا می‌کنیم:

1- چاپ مسکو:  

چاپ مسکو معروف‌ترین پیرایش شاهنامه است و تقریبا تمام شاهنامه‌های موجود در بازار بر اساس این چاپ است. چاپ مسکو توسط تعدادی از دانشمندان بنیاد خاورشناسی فرهنگستان علوم روسیه(جماهیر شوروی سابق) در نه جلد میان سال‌های 1960-1971 منتشر شده است. این چاپ در سه جلد اول بر اساس سه نسخه خطی و از جلد چهارم بر اساس چهار نسخه تهیه شده. هرچند تعداد نسخه‌های بررسی شده محدود است اما چون بر اساس دستنویسی به تاریخ 675 قمری ست نسبت به نسخه‌های چاپی پیش از خود، برتری دارد. اما خطاهای بی شماری نیز در این نسخه راه یافته و نمی‌توان آن را چاپی دقیق و علمی دانست. تعداد زیادی از ابیات اصیل در این چاپ از قلم افتاده است و به جای آن تعداد بیشماری از ابیات الحاقی در آن راه یافته است. از طرفی به جهت عدم آشنایی کافی با زبان فارسی و غلط خوانی متن و عدم بررسی شمار بیشتری از دست‌نویس‌ها، چاپ مسکو سرشار از خطاهایی‌ست که هم از زیبایی ابیات کاسته و هم خواندنش را قدری دشوار کرده است. 
در میان تعداد بیشمار از چاپ‌های بی‌کیفیت و بی‌دقت از این تصحیح، ویرایش نسبتاً پیراسته‌ای از چاپ مسکو به کوشش دکتر سعید حمیدیان منتشر شده است.

2- چاپ جلال خالقی مطلق:

می‌توان به قطع و یقین گفت که پیراسته‌ترین و علمی‌ترین چاپ موجود از شاهنامه، تصحیح دکتر خالقی مطلق است. این چاپ که جدیدترین تصحیح شاهنامه هم هست از مزیت‌های بسیاری برخوردار است. این ویرایش بر اساس شانزده دستنویس شاهنامه انجام شده که قدیمی‌ترین آن‌ها به سال 614 قمری بر می‌گردد یعنی قدیمی‌ترین نسخه‌ای که از شاهنامه شناخته شده است و آن را نسخة فلورانس می‌نامند.
خالقی روش تصحیح خود را علمی-انتقادی-تحقیقی می‌نامد. علمی به جهت بررسی و گزارش شمار زیادی از نسخه‌های خطی، انتقادی به جهت پیروی از نویسش دشوارتر و تحقیقی به خاطر یادداشت‌های توضیحی دربارۀ نکات ریز و درشت شاهنامه. این تصحیح توسط دایره المعارف بزرگ اسلامی در هشت جلد منتشر شده‌است. این چاپ هر چند بهترین چاپ موجود شاهنامه شناخته می‌شود اما برای مخاطبان عام که هدفشان نسخه شناسی و تحقیق نیست، کم‌تر مناسب است.
دکتر خالقی مطلق بعد از انتشار این کار بزرگ، متن شاهنامه را بدون پانویس‌ها و توضیحات انتقادی توسط انتشارات سخن به چاپ رسانده است. این چاپ مناسب‌ترین انتخاب برای خوانندگانی‌ست که می‌خواهند از خواندن شاهنامه لذت ببرند بدون آنکه کاری با مباحث تخصصی شاهنامه‌پژوهی داشته باشند. انتشارات سخن کتاب را به سه شکل چاپ کرده: دو جلدی قطع رحلی، چهار جلدی وزیری با جلد سخت و چهار جلدی با جلد شمیز.
این چاپ مقدمۀ خوب و مفصلی دارد که هم شما را با فردوسی و شاهنامه آشنا می‌کند و هم کمک می‌کند تا شاهنامه را درست بخوانید. نوع فاصله‌بندی کلمات، نقطه‌گذاری و اعراب در این چاپ تقریباً شما را از اشتباه خواندن ابیات مصون می‌کند و درست خواندن هر شعر نیمی از درست فهمیدن آن است.