شعر، تصویری از میزان شناخت شاعر از زبان و شیوه‌ی بیان است

شهرستان ادب: روز دوم اردوی دوم دوره هفتم آفتابگردان های شهرستان ادب در شهر قم در حال برگزاری ست. نخستین کلاس در روز دوم، کلاس «زبان شعر» استاد سید مهدی حسینی بود که در سالن همایش کتابخانه فاطمه الزهرا (س) برگزار شد.

شعر، تصویری از میزان شناخت شاعر از زبان و شیوه ی بیان است
سید مهدی حسینی ابتدا به تعریف شعر پرداخت و عناصر شعر را تبیین کرد. به عقیده ی او، در بین عناصر شعر، عنصر «زبان» محوری ترین عنصر شعر است و زبان در شعر، جایگاه بسیار ویژه ای دارد. حسینی افزود: شعر، تصویری از میزان شناخت شاعر از زبان و شیوه ی بیان است.
حسینی با اشاره به اینکه شعر ما، معرف ماست، ادامه داد که شعر ما، معرف نگرش ما به هستی و بیانگر توانایی های ما در ارتباط با مخاطب و بیان احساسات و دغدغه های شاعر است. شاعر در هنگام ساختن شعر، یک سوالی باید از خود بپرسد که آیا، شعر را برای قشر فرهیخته ی دانشگاهی می گوید؟ یا برای شنیدن آفرین و احسنت در انجمن ها؟ یا برای شرکت در جشنواره ها یا برای مردم؟ این ها سوالات مهمی هستند که درباره ی هر شعری می توان مطرح کرد.
به عقیده ی حسینی، اگر بخواهیم تصویر درست و دقیقی از شعر خودمان ارائه کنیم، باید ابتدا خودمان، بعد شعر و زبان شعرمان را مدیریت کنیم. اگرجامعه ی امروز و شعر امروز به سمت ساده سرایی حرکت می کند، شاعر باید مختصات ساده سرایی را شناسایی کند. اگر این عناصر و مختصات شناخته نشوند، به جای عامیانه سرایی، اشعار سروده شده عوامانه می شوند.

از دید سید مهدی حسینی، هر اثر هنری هفت شاخصه ی مهم دارد و نمی توان از این هفت شاخصه فرار کرد. نخست باید هنر شمایعنی شعر شما سالم باشد، هم از نظر محتوایی و هم از نظر فنی. شاعری که زبان را نشناسد، دچار ضعف تالیف، کژتابی و حشو می شود. نکته ی دوم این است: وقتی سلامت زبان شاعر تضمین شد و آثار خوب ادبیات فارسی را خواند، زبان شاعر استوارتر می شود. نکته ی سوم، جذابیت و تاثیرگذاری هنری ست. اثر هنری، شعر، باید طراوت داشته باشد و دلنشین مخاطب باشد. در این نکته، حافظ راه را نشان داده است:

دلنشان شد سخنم، تا تو قبولش کردی
آری آری، سخن عشق نشانی دارد

نکته چهارم تنوع است، تنوع فنی و تنوع زبانی. نکته ی پنجم سنخیت هنری و تناسب است.  المان ها، نشانه ها، واژه ها و عبارتی که در شعر به کار برده می شوند، باید با هم سنخیت داشته باشند و شاعر باید از پریشان گویی پرهیز کند.. نکته ی ششم، انسجام است که می شود گفت، نتیجه ی سنخیت هنری ست. نکته ی هفتم، بحث خلاقیت و برجستگی ست که بعد از آن شش نکته اتفاق می افتد. یک اتفاق، خلاقیت و ابداعی باید در شعر انجام بشود تا شعر شاعر از دیگران اشعار متمایز شود. حسینی در ادامه ی تشریح این نکات گفت: اگر شاعر، این هفت نکته را در سرودن شعر خود به کار ببندد، می توان گفت که شعر گفته است.
از دیدگاه این شاعر معاصر، یکی از اهداف مهم سرودن «لذت» است. اگر شاعر، از هنگام سرودن تا اتمام شعر، لذت برده باشد، می شود گفت که نیمی از راه را رفته است. لذت وقتی اتفاق می افتد که ما جوشش شعری داشته باشیم. به تعبیر مرحوم قصر امین پور، شعر، مهمان ناخوانده ای ست که می آید و ما را از زندگی عادی دور می کند. در کنار این ها، شاعر باید قسمتی از این لذت را به مخاطب انتقال دهد. لذت هایی که شاعر می تواند به مخاطب انتقال دهد، چند مورد است: لذت های عاطفی، موسیقیایی، مضمون، بصری و تفاوت در زبان.

بیان کنایی و غیر مستقیم در شعر محور است
در ادامه، حسینی با اشاره به مهم بودن «بیان غیر مستقیم در شعر» افزود: به عقیده ی برخی منتقدان، شعر آن است که خروجی آن یک بیان غیر مستقیم باشد. این بدین معنی ست که خیال در شعر، محور نیست. صدها مثال از حافظ و سعدی می شود آورد که فاقد خیال هستند ولی شعرند. پس می شود نتیجه گرفت که بیان کنایی و غیر مستقیم در شعر محور است. آن بیان کنایی باید در ذهن مخاطب کلنجار ایجاد کند. اصل «غافلگیری» نیز در بیان کنایی بسیار مهم است که مخاطب را در کشف خود غافلگیر کند.
این شاعر آیینی در ادامه صحبت های خود به آفت های شعر معاصر اشاره کرد و گفت: نظم سرایی، شعارسرایی، بی انسجامی شعر هم از نظر زبان و هم از نظر نگرش و پریشان گویی. اگر این آفت ها را ریشه یابی کنیم، این آسیب ها ریشه در برخی معلمان و آموزگاران شعر دارند و برخی جریان های محرک مثل جشنواره های شعر نیز در این آفت ها دخیل اند.
 
یکی از رسم های خوب و جالب توجه اردوهای آموزشی آفتابگردان ها، کلاس «رسم شاعری» ست. در این کلاس، از یکی از شاعران مطرح و بزرگ شعر معاصر دعوت به عمل می آید تا با حضور در جمع شاعران جوان انقلاب اسلامی از تجربیات شاعری خود صحبت کند. در اردوهای پیشین آفتابگردان ها، شاعران مطرحی چون «محمد علی بهمنی» و «ناصر فیض» حضور داشتند و کلاس «رسم شاعری» در دومین اردوی آقایان دوره هفتم آفتابگردان ها در شهر قم، با حضور استاد «محمد علی مجاهدی» برگزار گردید.
اجرای این جلسه بر عهده دیگر شاعر قمی، «سید محمد جواد شرافت» بود.

هنگام خلق اثر، همیشه با وضو بوده ام
ابتدا استاد مجاهدی خطاب به شاعران جوان گفت: در مسیر خطیر و خطرآفرینی گام نهادید. خطیر است به خاطر اینکه شما فضای ذهنی خود را به مطالب و مواردی که مرتبط با بهترین های عالم خلقت می شوند، آراسته می کنید و ورود در این عرصه ی موضوعی، هم طهارت باطنی و هم طهارت ظاهری می خواهد. استاد مجاهدی در ادامه افزود، تا جاییکه در یادم هست و خیلی بر این مسئله تاکید داشته ام، اینکه در عمر شاعری ام، هنگام سرودن و خلق شعر، همیشه با وضو بوده ام. این استاد بزرگ شعر آیینی به وجود الزامات شعر آیینی اشاره کرد و گفت: شما شاید در عرصه های دیگر شعر، قید و بندهای آنچنانی نداشته باشید اما در شعر آیینی، مذهبی و دینی، باید ها و نبایدهایی به جد مطرح هستند. پرهیزاتی وجود دارد که یک شاعر متعهد ولایی باید برآن ها پایبند باشد. عرصه ی شعر آیینی و ولایی از این جهت خطرزاست که شاعر، آن الزامات و خطوط قرمز را رعایت نکند. این مسیر، در عین خطیر بودن، بسیار آبرومند، مورد تایید قرآن، شارع مقدس و ذوات مقدس الهی ست. شاعر به خاطر لطافت روحی اش، اگر بخواهد با عالم ملکوت در ارتباط باشد و اگر بخواهد لطافت روحش را روز به روز بالا ببرد، بهتر است خلوت های شبانه یا سحرگاهی را در مکان و زمان معین داشته باشد. این حالات حضور، اگر تداوم داشته باشد، انسان به مرور خواهد فهمید که جوانه هایی در حال شکفته شدن هستند.
در اندرون من خسته دل ندانم کیست
که من خموشم و او در فغان و در غوغاست
شاعر می تواند به مرتبه ای برسد که همان تجربه ی خواجه را داشته باشد. الهام پایه ی نازل شده ی وحی است که سبقه ی ملکوتی و آسمانی دارد. شاعر هم می تواند در اثر جلسات حضور و خلوت های خود با خداوند ملهَم بشود.
استاد مجاهدی در ادامه اشاراتی نیز به برخی کرامات اهل بیت (ع) کردند که در طول سالیان شاعری و قلم زدن خود در ساحت اهل بیت (ع) با آن ها مواجه شدند.
این شاعر آیینی در ادامه خطاب به شاعران جوان گفت: برای غنای محتوایی شعر دو راه وجود دارد. یک راه اکتسابی ست، اینکه شاعر باید به سراغ منابع دست اول برود و در مورد سوژه و موضوعی که می خواهد برایش شعر بگوید، اطلاعات جامع و دست اول به دست بیاورد. شاعر در این زمینه هر چقدر زحمت بکشد، جا دارد و نتیجه اش را خواهد دید. مجاهدی در این قسمت از سخنان خویش، به تجربه ی خود در این زمینه اشاره کرد و گفت: من در سنین جوانی، اوقاتی که در مشهد ساکن بودم، از ساعت 9 صبح الی 1 بعد ازظهر در کتابخانه آستان قدس مشغول مطالعه و فیش برداری بودم.
مجاهدی در بخش دیگری از سخنان خود به سهم مخاطب در شعر اشاره کرد که شاعر باید در شعر گفتن، سهمی نیز باید برای مخاطب قائل شود و مجالی به مخاطب بدهد تا به معنای موجود در متن شعر دست بیابد. شاعر ولایی و آیینی، باید دارای نگاهی نافذ در شعر باشد و با تمرین بندگی، اصفات الهی را در خود پیاده کند. 
استاد مجاهدی در ادامه به حدیثی اشاره کردند که در این حدیث مرتبت و شان شاعر ولایی تبیین شده است. استاد در ادامه افزود، هر مومنی که با محبت به اهل بیت (ع) شعری برای این بزرگواران بسراید، خداوند شهری در بهشت برای او اختصاص می دهد که هفت بار از زمین و آسمان وسیع تر است و همه ملائکه مقرب و انبیاء الهی به زیارت او می آیند.

در پایان این جلسه، به دعوت مجری، استاد مجاهدی غزلی نیز خواندند:
مثل هر قصه که تاویل خودش را دارد
این غزل، شیوه ی تحلیل خودش را دارد
عشق متنی ست که پرحاشیه تر از او نیست
گرچه هرقصه اباطیل خودش را دارد
عمر ما در شب یلدایی زلف تو گذشت
عشق ما و تو که تفصیل خودش را دارد
راه مطرح شدن و شهره شدن بسیار است

هر کسی شیوه‌ی تحمیل خودش را دارد

آن چراغی که به خانه ست روا، روشن کن
مسجد شهر که قندیل خودش را دارد
هر دم آهنگ دگر می زند انجیل و زبور
مصحف ماست که ترتیل خودش را دارد
ساحت بعد ز جولانگه ما بیرون است
ای بسا آیه، که تاویل خودش را دارد
شعر، این گستره ی عرشی رازآلوده
آسمانی ست که جبریل خودش را دارد
عالمی گو سپه ابرهه باشد، غم نیست
کعبه سجیل و ابابیل خودش را دارد
عید ما دلشدگان لحظه ی دیدار شماست
سال ما ساعت تحویل خودش را دارد

برنامه ی دیگر آفتابگردان های جوان شعر انقلاب اسلامی، کارگاه نقد شعر بود.
در سومین کارگاه نقد شعر اردوی دوم آقایان دوره هفتم، مصطفی محدثی خراسانی، علی داودی و محمدرضا وحیدزاده به نقد و بررسی اشعار چند تن از شاعران جوان آفتابگردانی دوره هفتم نشستند.
حمیدرضا محمودزاده به عنوان نخستین شاعر این جلسه غزلش را اینگونه آغاز کرد:
مقابل تو چه بی چیز و بی اراده منم
هلال چشم تو آهنربا، براده منم

مصطفی محدثی ضمن تحسین روند رو به اوج ابیات در این غزل خاطر نشان کرد که سرایش ابیاتی چنین محکم و سالم نشان از توانمندی شاعر دارد و همین نکته انتظار مخاطب را از شاعر برای پرداخت بیشتر همه ابیات بالاتر می برد.
علی داودی نیز پراکندگی تصاویر در این شعر را مایه عدم رسیدن شاعر به یک انسجام کلی دانست و تاکید کرد: بیت محور بودن غزل باعث شده است که حتی "من" شاعر در تمام غزل یک شخصیت واحد نداشته باشد.
محمدرضا خانی از دماوند شاعر دیگری بود که شعرش را در معرض نقد کارشناسان قرار داد:
قلب قلمم گفت از اندیشه بگویم
از نقش هنر نقش هنرپیشه بگویم

محدثی خراسانی این شعر را شعری معترض وگواه درد درونی شاعر توصیف کرد و افزود: مخاطب برای همزادپنداری با درد شاعر نیاز به نشان دادن درد دارد نه صرف بیان آن که این شعر در این زمینه نیاز به مجال و فرصت بیشتری داشت.
وی همچنین با اشاره به مطلع این غزل ترکیب قلب قلم را ترکیبی با پیوند تصویری ضعیف دانست که مانع لذت بیشتر مخاطب از پیوند لفظی و مفهومی آن می گردد.
محمدرضا وحید زاده نیز با تمجید از نگاه متفاوت و جسارت شاعر در پرداختن به موضوع هنر شاعر را به دو نکته اساسی توجه داد. نخست نیاز به زبان مستحکم تر و دیگری اعتدال در استفاده از تکنیک های هنری تا به تکلف زبانی و از بین رفتن صمیمیت شعر نیانجامد.
شاعر سوم، علی سلیمیان بود که غزلی با حال و هوای پیاده روی اربعین تقدیم کرد:
یکی آورده با خود گریه های گاه گاهش را
یکی در کوله بار ... بار گناهش را

علی داودی وجود دو زبان صمیمی و بیگانه در این اثر را نشانه تحیر شاعر در نوع مواجهه با موضوع دانست که نیاز به چاره اندیشی دارد.
وی نداشتن شاکله ساختاری را نقطه ضعف دیگر این اثر برشمرد و خاطر نشان کرد: حرکت شعر نیاز به مقدمه و اوج و فرود دارد که متاسفانه در این غزل یافت نمی شود.
محمدرضا وحیدزاده نیز با بیان اینکه پدیده اربعین یک جریان فرهنگی عظیم را تشکیل داده است تاکید کرد: گام های اولیه در این مسیر باید دنبال نشانه های تازه و عمیق تری باشند و به عنوان مثال میتوان به گزاره های آشنایی همچون چای و موکب و.. از زاوایای جدیدی نگاه کرد.
حسین جمالی دیگر شاعری بود که شعرش با این مطلع مورد نقد و بررسی قرار گرفت:
اشک با اذن شما قصد چکیدن دارد
ماه از پشت همین پنجره دیدن دارد

مصطفی محدثی با تمجید از پیوند موسیقیایی قافیه و ردیف هشدار داد نوع چنین ترکیب هایی در قافیه و ردیف برای جاافتادگی نیاز به در خدمت بودن تمام اجزاء شکل دهنده بیت دارد که در تعدادی از ابیات این غزل اتفاق نیفتاده بود.
همچنین علی داودی با  ذکر چند مثال، استفاده از برخی واژگان را نشانه سهل انگاری شاعر در انتخاب و‌ عدم توجه به کارکرد هنرمندانه ابزار ساختاری شعر دانست.
و اینبار روحانی شاعر، علی مقدم، حضار را مهمان غزلی عاشقانه کرد:
لبت چه طرح ظریفی ست، انتخاب کجاست؟
همین که بوسه زدم گفتم این شراب کجاست؟

محدثی خراسانی با بیان اینکه پیوند ردیف و قافیه فضای مضمون پردازی خوبی را برای شاعر فراهم کرده است شاعر را در انجام این وظیفه نسبتا موفق دانست.
اما علی داودی ضمن اشاره به عدم وجود کشف تازه در مضامین، تاکید کرد که شاعر می توانست استفاده بهتری از ظرفیت  قافیه و ردیف داشته باشد.
در ادامه محمدمهدی کلاته با خوانش این اثر نفر دیگری بود که شعرش مورد بحث قرار گرفت:
چشم چرخاند از کنارم رفتم
از کنارم تمام خاطره ها
مثل شیشه شکست بغضم آه
خیس باران شدند پنجره ها

استاد محدثی ابتدا با بیان اینکه اساسا فلسفه پیدایش قالب چهارپاره ایجاد قالبی بهره مند از زیبایی قالبهای کهن و آزادی عمل قالبهای نوین است، دقت در انتخاب واژگان در این قالب را مورد انتظار دانست که بعضا در این چهارپاره رعایت نشده است
حمیدرضا مداح نیز با خوانش سه رباعی تحسین حاضران را برانگیخت:
بر شاخه شانه بار دلتنگی هاست
پر خون جگر انار دلتنگی هاست
پاییز شده خاطره ها گل کرده
پاییز شده بهار دلتنگی هاست

علی داودی در نقد این شعر ابتدا گفت رباعی جزء قوالبی است که نیاز به هنرمندی فراوانی دارد و انگشت شمار بودن رباعی سرایان موفق گواه این مدعاست.
وی افزود رباعی های این شاعر واقعا خوب و قوی بود و درک صحیح موسیقی و ارتباط تنگاتنگ واژگان انتخابی شاعر دستاورد کنکاش شاعر در لایه های پنهانی زبان است.
و بالاخره سعید مشکانی آخرین شاعری بود که غزلش را برای حضار قرائت کرد:
نه اینکه اهل مسجد و نمازخانه نیستم
فقط شبیه مومنان این زمانه نیستم
محمدرضا وحیدزاده با تحسین حس عاطفی این غزل، شاعران جوان را به حرکت به سمت خلق فضاهای روشن تر دعوت کرد.

آخرین برنامه روز دوم اردوی آفتابگردان ها، مراسم شعر خوانی در حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه (س) بود که این شب شعر فاطمی، با حضور اساتید و کارشناسان، مسئولین دوره آموزشی شعر جوان انقلاب اسلامی، آفتابگردان های دوره هفتم و همچنین با حضور جمعی از اهالی شعر و مخاطبان گرامی در حرم حضرت معصومه (س) برگزار شد.
 

گزارش تصویری روز دوم را از اینجا مشاهده نمایید.