شهرستان ادب: آیین معرفی کتاب «آینه‌گردانی»، مجموعه اشعار شاعران آیینی در محضر رهبر انقلاب، 28 آذرماه با حضور جمعی از مسئولان و اهالی ادب و فرهنگ کشور برگزار شد. در ادامه یادداشت حسن صنوبری را دربارۀ این کتاب و اهمیتش میخوانید.
ابتدا که خبر انتشار این کتاب را شنیدم گمان کردم کتاب مهمی نیست و شاید نوعی کتابسازی است. چنانچه بعضی کتابهای مشابه، نکتۀ خاص و متمایز بیشتری نسبت به آنچه در صفحات اینترنتی منتشر شده است نداشتند. تا اینکه نظرم به دو چیز جلب شد، یکی تاریخ جلسات سالهای ابتدایی و دیگری لوح فشردۀ همراه کتاب.
یک: «آینه‌گردانی» و اهمیت اسنادی و تاریخیاش
«آینه‌گردانی» مجموعۀ ۲۷۸شعر آیینی از ۱۶۸شاعر است که طی سالهای پایانی دهۀ ۶۰ تا سالهای آغازین دهۀ ۹۰ در دیدار سالیانۀ رهبر انقلاب حضرت آیتالله خامنهای و در محضر ایشان قرائت شدهاند. این کتاب به تازگی توسط انتشارات «نسیم انقلاب» (وابسته به دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیتالله العظمی خامنهای) منتشر و رونمایی شده است.
نکتۀ مهم این است که محتوای بسیاری از این جلسات، مخصوصا جلسات پایان دهۀ شصت تا آغاز دهۀ هشتاد، برای نخستینبار است که در این کتاب منتشر میشود و آینه‌گردانی از این نظر یک سند تاریخی مهم برای ادبیات معاصر و ادبیات انقلاب است. اینکه
- یکم: کدام شاعران در این دیدارها حضور داشتهاند
- دوم: چه شعرهایی را خواندهاند
- سوم: چه واکنشها یا نقدهایی را دریافت کردهاند
- چهارم: چه مقدمههایی را پیش از شعرخوانی گفتهاند
برای پژوهشگر ادبیات معاصر بسیار ارزشمند است.
هرچند با اضافۀ صفت «آیینی» به موضوع کتاب، محدودۀ آثار تا حد قابل توجهی محدود شده است، اما همین میزان شعر و شاعر هم در جای خود بسیار با اهمیت است.
گفتنیست در زیرتیتر کتاب، زیرِ «آینه‌گردانی» به توصیف نوشتهاند «دینسرودههای شعرای آیینی» که از منظر بلاغت خالی از حشو نیست. بالاخره یا «دینسرودههای شعرا» یا «سروده‌های شعرای آیینی»؛ در اینجا نیاز به حضور توأمان «دین» و «آیین» نیست؛ و البته که ساخت نخست («دینسرودههای شاعران») برای این کتاب مناسبتر بود، چون با نگاهی به نامهای مندرج در فهرست کتاب میبینیم بسیاری از این شاعران، شاعرانی نیستند که معروف به «شاعر آئینی» باشند و حسن شهرت و اساس همتشان معطوف و مصروف شعر آیینی باشد. بلکه با عنایت به جهتگیری غالب شعری و شناختی که از ایشان وجود دارد، بعضی «شاعر»ند و بعضی «شاعر انقلاب»، و تنها بعضی «شاعر آیینی» (مانند اساتیدی چون غلارضا سازگار، علی انسانی، محمدعلی مجاهدی و ...) هستند.
با توجه به آنچه تاکنون منتشر شده بود، بسیاری بر این پندار بودند که جلسات سالیانۀ رهبر انقلاب با شاعران در نیمۀ ماه رمضان و شب میلاد حضرت امام حسن مجتبی (علیه السلام)، پدیدهای متأخر و مربوط به یکی دو دهۀ کنونی است. حال آنکه شواهد و قرائن -مخصوصا همین شاهد تازه- دالّ بر سابقۀ طولانی این جلسات است.
شاعرانی که از نیمۀ دوم دهۀ هشتاد به بعد در محضر رهبری شعر خواندهاند و شعرهایشان را عموماً میشناسیم. آنچه در طی این سالها از دید عموم مردم و رسانهها پنهان بوده است شعرها و شاعرانی هستند که در سالهای آغازین این جلسات و پیش از دهۀ اخیر حضور داشتهاند و این همان شاهبیتِ کتاب است. دلیل این مسئله هم بهخاطر متأخربودن فعالیتِ سایتها و پایگاههای رسانهای مختص رهبری ( «leader.ir» و «Khamenei.ir») است که در حدود همین ده-دوازده سال اخیر راهاندازی و فعال شدهاند و به انتشار این جلسات و جلسات مشابه همت میگمارند. تا آنجا که نگارنده میداند دفتر رهبری، پیش از تأسیس رسانههای اینترنتی مختص خود، رسانۀ دیگر مکتوب مستقل و خاص برای خود نداشته است و در اخبار عمومی کشور هم، جلسات غیرسیاسی رهبری کمتر نمود پیدا میکردهاند.
جذابیت انتشار نام شاعران و شعرهای آن دوران بهجای خود، جذابیت ویژۀ آینه‌گردانی و اهمیت دیگرش، حضور لوح فشردۀ «صوت اشعار کتاب» به همراه کتاب است که بهنظرم ارزش کتاب را چندبرابر کرده است. هرچند تعداد شعرهای فایل صوتی از شعرهای کتاب اندکی کمتر است (در حدود بیست شعر)، وقتی این لوح (CD) را دیدم کتاب را زمین گذاشتم، تا به جای خواندن، با شنیدن واژهها و سطرها، ارتباط کمواسطهتر و مستقیمتری با حالوهوای شعرها و جلسات برقرار کنم. با داشتن اطلاعات پراکنده و محدودی از این شعرها، شاعران و جلسات (به عنوان یک دوستدار شعر امروز) وقتی صوتها را میشنیدم، تا حد زیادی به حالوهوای آن روزها نزدیک میشدم و گاهی مشعوف و هیجانزده. جدا از این جلوه و جذابیت که برای هر دوستدار شعر و پژوهشگر ادبیات معاصر (بهویژه ادبیات انقلاب) درمورد این کتاب وجود دارد، نکتۀ دیگر، یافتن نکات جدید شعری و پژوهشی و همچنین کامل شدن پازلهای ناتمام و ابهامها درمورد بعضی مسائل ادبی و حواشیشان بود.
دو: دیدار با شاعران در سالهای دور
در ادامه به چند شاعر که شنیدن شعرشان در این جلسات برایم بسیار دوستداشتنی بود و یا اینکه نکتهای را بر من معلوم کرد میپردازم، شاید شما را هم فایدتی داشته باشد:
۱ . سید حسن حسینی
تاکنون هیچ صوت یا فیلمی مبنی بر شعرخوانی زندهیاد دکتر سیدحسن حسینی -پژوهشگر، منتقد و شاعر سرشناس انقلاب- در محضر رهبری منتشر نشده بود. آنچه تاکنون دیده بودم یکی دو عکس بود، بهعلاوه فیلم شعرخوانی زندهیاد قیصر امینپور در محضر رهبری که در آن فیلم مرحوم حسینی در کنار دکتر امینپور نشستهاست، ولی فیلم به شعرخوانی خود ایشان نمیرسد. همچنین در جایی خوانده (یا از کسی شنیده) بودم که مرحوم حسینی یکبار هم شعر «قرن دوهزار بعلاوۀ یک»[1] را در محضر رهبری خوانده است.
در این سی دی دو قطعه مربوط به شعرخوانی زندهیاد دکتر حسینی وجود دارد، یکی مربوط به سال ۱۳۸۲ (یعنی یکسال پیش از درگذشت ایشان) است و فقط یک رباعی است. دیگری مربوط به سال ۱۳۷۸ (یعنی سال نخستین التهابات سیاسی در دوران رهبری آیتالله خامنهای) است. صرف دانستن زمانِ این هردو حضور، برای من و پژوهشگر ادبیات معاصر، مخصوصاً در تحلیل اندیشۀ سیاسی و اجتماعی شاعر بسیار جذاب و مغتنم است. حضوری در اوج التهابات سیاسی و حضوری در واپسین سالهای زندگی که نمایانگر آخرین اندیشۀ سیاسی و اجتماعی شاعر است. جدا از این، اینکه در سال ۷۸ چه شعری قرائت شده جذابیت خاص خودش را دارد. مرحوم حسینی، آن سال، دو غزل زیبای خود برای امام علی (علیه السلام) را در محضر رهبری قرائت میکنند. نخست «ای ازلی مرد برای ابد»[2] و سپس غزل خاص و قلندرانۀ «ای خدا! ای خالق مولاعلی!»[3] که قرائتش در آن جلسه هم نشان از روحیۀ آزادۀ مرحوم حسینی و هم نشان از اعتماد شاعران به صمیمیت، حلم و درک هنر و هنرمند توسط رهبری دارد. جالب اینجاست که حسینی پیش از خواندن شعر مذکور میگوید «البته حاجآقا من قبلا این غزل را در هیچ جمعی نخواندهام به دلیل اینکه ممکن است ازش سوءتعبیر شود و متهم به "غالی" بودن شوم! اما اگر اجازه بدهید در محضر شما و دوستان شاعرم بخوانمش که حداقل یکبار در جمعی خواندهباشمش»![4] و جالبتر اینکه رهبری رندانه و سریع به مطایبه پاسخ میدهند «بالاخره اینجا هم این خطرات هست»![5] (یعنی خطر متهم به غالی شدن و گرفتار شدن!) و حسینی و جمع را خنده میبرد.
۲ . علی معلم دامغانی
شعری که از استاد محمدعلی معلم دامغانی در این کتاب منتشر شده است اصلا آیینی نیست. اما خدا را شکر و خدا را هزارمرتبه شکر (که شاید به خاطر دشواری شعر معلم و ناتوانی گزینشگران در تحلیل و تمیز موضوع اثر) این شعر هم در کتاب منتشر شد و صوتش نیز. این شعر، که جزو مثنویهای خاص استاد است، هم برای من که موضوع پایاننامهام علی معلم است و هم برای دیگر دوستداران شعر ایشان بسیار جذاب است. بخشهایی ناقص و پراکنده از این شعر پیش از این در کتاب «گزیدۀ اشعار علی معلم دامغانی»[6] منتشر شده بود به نام «خط مقرمط»[7]. آن نسخه از شعر بهنظرم واقعا مشکل داشت و فکر میکردم شاید این فقط یک تمرین شاعری معلم بوده است. تمرینی در حال و هوای شعر عرفانی و تعلیمی که به سرانجام مشخصی هم نرسیده بود. این انتشار ناقص حتی گزینشگران و مقدمهنویسان ارجمند شعرهای کتاب را هم به غلط انداخته بود تا آنجا که در تحلیل شعر در کتاب نوشتهاند: «در مثنویهای قبلی اغلب سفر آفاقی و بیرونی است اما در این مثنوی انفسی ».[8] حالآنکه وقتی در این نسخه ابیات گمشدۀ شعر را میبینیم متوجه میشویم آنچه تاکنون خواندهایم فقط مقدمۀ شعر بوده است و بیت گریز به بعد و تنۀ اصلی داستان تا کنون پنهان بوده، فلذا در این مثنوی نیز شاعر پس از سیر انفسی به سیر آفاقی گریز میزند و این شعر پس از مقدمۀ حکمی، عرفانی و تعلیمی خود، به نتیجهای اعتقادی سیاسی و حماسی میانجامد که این شعر را از نظر محتوایی به چند شعر درخشان دیگر شاعر در پایان دهۀ شصت و آغاز دهۀ هفتاد نزدیک میکند.
بیشک بهجز ارزش گرانقدر پژوهشی انتشار این متن، شنیدن صدای شاعر و شعر آنهم در مکان متناسب با شعر و زمان نزدیک به سرایش (یعنی سال ۱۳۷۱) شگفتی و شوری مضاعف برای من داشت.
۳ . یوسفعلی میرشکاک
از جناب یوسفعلی میرشکاک دو شعر در این مجموعه حضور دارد. یکی مربوط به سال ۱۳۶۹ و دیگری ۱۳۷۹. هردو از شعرهای درخشان شاعر در حوزۀ شعر آیینی. نخستین قصیدۀ غدیر[9] است و دیگری غزل مشهور «تمام خاک را گشتم به دنبال صدای تو»[10] که بیشک اولی بسیار تا بسیار جذابتر است. اجرای آن قصیدۀ شکوهمند و فرازمند، با آن صدای گرم و گیرا و رسا؛ آنهم در آغاز رهبری آیتالله خامنهای. پیش از این بارها برای دوستان شاعر گفته بودم بهترین شعرها برای غدیر دو «قصیده» هستند و هردو را هم استادان من (آقایان میرشکاک و اسفندقه) سرودهاند. اما نکتۀ جالبی که در این فایل وجود دارد به جز جذابیتهایی که عرض کردم، مقدمۀ صوفیانه و قلندرانهایاست که میرشکاک پیش از خواندن قصیدهاش میگوید و نشان از دیرینهبودن اعتقاد و همدلیاش نسبت به آیتالله خامنهایاست: «قصیدهای که برای حضرت مولاست، تقدیم میکنم به تجلّی حضرت مولا که حضرتعالی باشید در آیین ما که از حواشیِ تشیّعیم»[11].
۴ . مرتضی امیری اسفندقه
از آقای اسفندقه، فقط یک شعر در این مجموعه حضور دارد مربوط به سال ۱۳۷۴، که گویا نخستین شعرخوانی او در محضر رهبر است. از قصائد زیبا و باشکوه اسفندقه است به نام «حُبّ»[12] که گریز به مدح مولاعلی میزند. این قصیده با بیت مطلعی زیبا انجام میگیرد که در هیچ یک از نسخ مکتوب شعر حضور ندارد:
«دلم خوش است به ذکر علی، خفیّ و جلیّ
علی، علیّ و علیّ و علی، علیّ و علیّ»[13]
بعد از شنیدن این قطعه در اولین فرصت دیدار با جناب امیری در حاشیۀ کلاس «خلوت نیمایی» این نکته را با ایشان طرح کردم و دانستم افزودن مطلع (با قافیۀ متفاوت با قافیۀ شعر) به پایان قصیده، یکی از خردهطرحهای ایشان در جهت لباس نو پوشاندن به تن قصیده و تلاش برای طرح دیگر افکندن در این قالب قدمایی بوده است. خردهطرحی که بعدها شاعر از آن صرف نظر میکند، هرچند دیدیم کلیت طرح نوگرایی در قصیده و قصیدۀ نو گفتن این شاعر با موفقیت پیش رفت و به سرانجام رسید.
علیایحال به جز این نکتۀ پژوهشی، نفس یافتنِ این بیت خاص و روان و زیبا که سطری از آن تماماً با نام مولاعلی (علیه السلام) پر شده است برایم بسیار جالب بود.
۵ . ابوالفضل زرویی نصرآباد
از جناب نصرآباد دو شعرخوانی موفق در ژانر «طنز انتقادی» (یکی در سال ۱۳۸۵ و دیگری ۸۷) در مقابل رهبری بسیار معروف است. اینجا و در پوشۀ سال ۱۳۸۲ شعری بثالشکوا با موضوع مولاعلی (ع) حضور دارد. جالب است که این شعر یک مثنوی با اوزان بلند آنهم با موضوع سیاسی-انتقادی و همراه با ارجاع به تاریخ اسلام است. اینجا میبینیم همان جناب زرویی که در جایی به قوت و قدرت نقیضهای به سبک شعری علی معلم زده است با نام «پای طاووس»[14]، اینجا تحت تأثیر سبک شاخص معلم هم و البته با زبان روانی مخصوص به خود، شعر سروده است.
چه شد که روز جمل دوستدار غیر شدیم
اسیرِ وسوسۀ طلحه و زبیر شدیم؟[15]
و بعضی بیتها حتی گویا ارجاعی است به شعر معلم:
میان معرکه سردرگمیم ای مردم
چه نارفیق و چه نامردمیم ای مردم[16]
که یادآور این بیت معلم در مثنوی «تاوان این خون تا قیامت ماند بر ما»[17] است:
بیدرد مردم ما خدا بیدرد مردم
نامرد مردم ما خدا نامرد مردم[18]
و البته اینکه این شعر جناب زرویی با آفرینهای پیاپیِ رهبری مواجه میشود نیز از نکات جالب قطعۀ صوتی است.
۶ . نصرالله مردانی
از زندهیاد نصرالله مردانی چهار شعر در این مجموعه حضور دارد. نکتۀ جالب برای من صوت نخستین شعرخوانی ایشان در سال ۱۳۷۰ است که مرحوم مردانی غدیریۀ معروف و زیبای خود در قالب غزل را میخواند. در این قطعۀ صوتی به جز شنیدن این شعر زیبا از شاعرش، نکتۀ مهمی که وجود دارد نقدشعرهای صریح آیتالله خامنهای است، مَنشی که درآن دوران شاید به خاطر عمومی نشدن جلسات آشکارتر و بیشتر بوده است. رهبری پیشنهادهایشان را با دلیل میگویند و جالب اینکه بهنظر من همه هم درست. هرچند در نسخۀ موجود و معروف شعر، نشانی از آن پیشنهادها نیستند. مثلا برای سطرِ «که آفتاب بَرَد آفتاب بر سر دست» رهبری متعرّض زمان فعل میشود و پیشنهاد میدهند:
«که آفتاب گرفت آفتاب بر سر دست»[19]
یا برای سطر «در آن میانه كه مستی كمال هستی بود» رهبری خیلی سریع پیشنهاد واژۀ جایگزین برای «میانه» میدهند و از حضور این واژه در این ساخت شعری انتقاد میکنند:
«در آن زمانه كه مستی كمال هستی بود»[20]
بیشک این سطر جدید زیباتر است و استقلال زیباییشناسانه هم دارد. مثلا توجه کنید این سطر نوین میتواند عنوان یک کتاب یا یک مقاله باشد. اما سطر قبلی نه.
سه: «آینه‌گردانی» و اهمیت پژوهشی و آماریاش
با نگاه آماری به همین مجموعهشعرهای محدود نکات و ظرائف بیشماری را میتوان یافت که نشان میدهد «آینه‌گردانی» تا چقدر چراغ است فرا راه پژوهش.
۱ . گرایشهای کیفی و محتوایی شعرهای آیینی جلسه
اگر فقط به همین چند شاعر سرشناس که در مبحث پیشین اشاره کردم توجه کنید میبینید بسیاری از شاعران نخستین شعر آیینی و حتی نخستین شعری که به طور کل در این جلسه و در محضر رهبری خواندهاند با موضوع حضرت مولی الموحدین و امیرالمومنین علی ابنابیطالب (ع) بوده است. از شش شاعر نام برده، پنج شاعر چنین بودند: نصرالله مردانی، ابوالفضل زرویی نصرآباد، مرتضی امیری اسفندقه، یوسفعلی میرشکاک و سیدحسن حسینی. اما آیا فقط همین شاعران چنین گرایشی را داشتند؟ خیر، وقتی کل مجموعه را نگاه کنیم میبینیم این اتفاق درمورد بسیاری از شاعران مهم دیگر هم تکرار شده است: «کیومرث عباسی قصری»، زندهیاد «سید محمد عباسیه کهن»، «علیرضا قزوه»، «منوچهر جراحزاده»، «محمدعلی مردانی»، «محمدعلی مجاهدی»، «احد دهبزرگی»، «سیّد ابوالقاسم حسینجانی»، «صفا لاهوتی»، «ناصر فیض»، «جواد محقق» و...
این در حالیست که جلسه در نیمۀ رمضان و همزمان با میلاد امام حسن مجتبی (علیه السلام) برگزار میشده است. تحلیل اینکه چرا شاعران در اولین حضورشان در این جلسه برای مولاعلی (ع) شعر میخواندهاند خود موضوع جالب و قابل طرحی است.
۲ . گرایشهای کمی و ساختاری شعرهای آیینی جلسه
برای مثال، سال ۷۰ فقط یک شاعر در جلسه شعر آیینی در جلسه خوانده است اما سال ۷۹ ، هجده شاعر. اینجا پرسشی جدید داریم: میزان گرایش شاعران در سالهای مختلف به شعر آیینی تحت تأثیر چگونه عواملی بوده است؟ البته این نکات بی داشتن اطلاعات کامل (هم از تعداد شاعران، هم از شرایط جلسه، هم...) قابل تحصیل نیستند. به همین خاطر ما این کتاب را یک چراغ برای پژوهش میدانیم. برای مثال دوم، نکتۀ دیگر این است که اکثر شعرها در قالب غزل هستند. ازا ینجا هم میتوان پرسشی جدید و پژوهشی دیگر رسید.
چهار: پیشنهاد و آرزو برای «آینه‌گردانی»های دیگر
سرانجام آنچه گفته شد فقط بخشی از نکاتی بود که در اولین بررسی در نظرم برای یک دوستدار شعر معاصر یا یک پژوهشگر شعر معاصر و انقلاب جالب توجه و پیگیری بودند. اما در پایان این یادداشت، به جز انتقادات و پیشنهادات اندکی که در خلال متن مطرح کردم، با تشکر از تحقیق و تدوین و انتشار این کتاب مهم؛ پیشنهاد و نکاتی دیگر را برای گردآورندگان مطرح میکنم:
۱ . نظر به اهمیت اینگونه اسناد ادبی، هم برای پژوهشگران، هم علاقهمندان به شعر و شاعری و هم دوستداران شخصیت فرهنگی رهبر انقلاب، خوب است کار از محدودۀ آیینی فراتر رود. حال که همۀ شعرها یکجا منتشر نشدند، میتوان چند مجموعۀ دیگر با موضوعات دیگر را در ادامۀ این مجموعهشعر ارزشمند موضوع کار و انتشار قرار داد. یکم: شعرهای اجتماعی و انقلابی، دوم: شعرهای طنز، سوم: شعرهای مربوط به ادبیات مقاومت و بیداری اسلامی (این یکی با ترجمه) و چهارم: شعرهای عاشقانهای که در محضر رهبری خوانده شدهاند.
۲. لازم نیست تمام شعرهای خوانده شده در دیدار (آنهم دیدارهای سالهای اخیر که تعداد شاعران و غس و ثمین شعرها افزایش پیدا کرده است) در قالب کتاب منتشر شوند. بلکه برای حفظ جذابیت کتاب و شأنیت موضوع، در هر کتاب میتوان به ارائۀ یک گزیده شعر از شاعران جوان و نقل شعر بزرگان بسنده کرد.
۳ . چه خوب بود که شعرها و جلسات در دسترس (از پایان دهۀ هشتاد به این طرف) در این کتاب نمیآمد. اینگونه حیثیت و جذابیتِ «شعرهای منتشرنشده» برای کل کتاب عمومیت پیدا میکرد و این دفتر بیش از اینها قابل تعریف و تبلیغ میشد. از طرفی اگر قرار به ورود شعرهای اخیر هم باشد، هرسال باید به تعداد صفحات این کتاب افزوده شود! حال آنکه میتوان دورانِ پسااینترنت را جداگانه و با فواصل زمانی مشخص منتشر کرد. هرچند که اصلِ اهمیت و جذابیت، برای شعرهای همان ده پانزده سال پیش به قبل است و انتشار متون منتشر شده در اینترنت اهمیت و جذابیت خاصی ندارد.
[4] لوح فشردۀ صوت اشعار کتاب آینه‌گردانی، پوشۀ «1378»، قطعۀ «سیدحسن حسینی».
[6] معلم دامغانی، علی. (1393). گزیده اشعار علی معلم دامغانی. به کوشش: محمد نورالهی، ابوطالب مظفری، محمدکاظم کاظمی. مشهد: سپیدهباوران.
[9] نشانهای آن بینشان، ص 91
[11] لوح فشرده...، پوشۀ «11369»، قطعۀ «یوسفعلی میرشکاک».
[13] لوح فشرده...، «1374»، قطعۀ «مرتضی امیری اسفندقه».
[15] لوح فشرده...، پوشۀ «1382»، قطعۀ «ابوالفضل زرویی نظرآباد».
[17] رجعت سرخ ستاره، ص 77
[19] لوح فشرده...، پوشۀ «1370»، قطعۀ «نصرالله مردانی».