مشروح نقد و بررسی کتاب «لیلی آذر» در نشست یک ماه یک کتاب

شهرستان ادب: نشست «یک ماه، یک کتاب» به بررسی کتاب های شعر بانوان اختصاص دارد که هر ماه به همت حوزه هنری استان تهران، در سالن سلمان هراتی برگزار می شود.

هجدمین نشست تخصصی «یک ماه، یک کتاب» به بررسی مجموعه غزل «لیلی آذر» سروده «اعظم سعادتمند» اختصاص داشت. این مجموعه در سال 1396 از سوی انتشارات شهرستان ادب به چاپ رسیده و در سال 97، نامزد شانزدهمین دوره جایزه «قلم زرین» شده بود و در هشتمین جایزه ادبی پروین اعتصامی، اثر «شایسته تقدیر» بخش شعر شناخته شد.

در این جلسه، خانم «فریبا یوسفی» به عنوان «مجری، کارشناس» و همچنین خانم «سودابه مهیجی» و جناب «سید اکبر میر جعفری» به عنوان منتقد حضور داشتند. شاعران دیگری از جمله اسماعیل امینی، ناهید یوسفی، علی داودی، سارا جلوداریان، حسن صنوبری، افسانه غیاثوند، حسین جلال‌پور، فاطمه نانی‌زاد، ساجده جبارپور، مهدخت عسگری و شهریار شفیعی نیز در این جلسه حاضر بودند.

فریبا یوسفی ابتدا معرفی کوتاهی از شاعر مجموعه «لیلی آذر» ارائه داد که اعظم سعادتمند فارغ التحصیل رشته فیزیک در مقطع کارشناسی و رشته «تصوف و عرفان اسلامی» در مقطع کارشناسی ارشد است. او برگزیده ی کنگره غدیر و امام هادی (ع) است ولی با این وجود ایشان، در جشنواره های شعر، چندان شرکت نمی کنند. «گنجشک های پاییز» اولین مجموعه شعر سعادتمند است که در سال 90 به چاپ رسیده و کتاب دیگر ایشان، مجموعه شعر «باران پس از برف» است که در سال 94 به چاپ رسیده است. ایشان در عرصه نقد هم دستی بر آتش دارند و در عرصه های مختلف نقد، از جمله در اردوهای آفتاب گردانهای موسسه شهرستان ادب به عنوان کارشناس و منتقد حضور داشته اند.

«سودابه مهیجی» کارشناس ارشد ادبیات فارسی، شاعرو مترجم، اولین منتقد این جلسه بود که به دعوت فریبا یوسفی سخنان خود را در مورد مجموعه غزل «لیلی آذر» آغاز کرد.

مهیجی سخنان خود را با اشاره ای به کتاب دکتر شفیعی کدکنی با عنوان «رستاخیز کلمات» آغاز کرد و گفت: تعاریف بسیاری در تعریف شعر ارائه شده است ولی اگر با دقت در «شعر» بنگریم، شعر رستاخیزی ست که در کلمات اتفاق می افتد و من قصد دارم با این دید، به سراغ کتاب لیلی آذر بروم. وی در ادامه افزود: «لیلی آذر» از آن دست کتاب‌هایی بود که از خواندنش هرگز احساس پشیمانی نکردم که برعکس، چندین بار خواندم و لذت بردم. اعظم سعادتمند شاعری ست که شبیه جریان های متداول امروز فکر نمی کند و حتی شبیه آدم های امروز زندگی نمی کند و این مسئله، کتاب را در نظر من زیباتر کرد.

از منظر مهیجی، اعظم سعادتمند  شاعری ست که بر عروض بسیار مسلط هستند و این تسلط سبب شده است که به‌خوبی بتواند ترکیب‌ها، اوزان و محتوا را در خدمت بگیرند، اما در برخی اشعار، محتوا نسبت به قافیه و ردیف  و حتی وزن شعر، در اولویت بعدی قرار گرفته است. برای مثال در شعر صفحه 27 که شاعر از یک وزن غیر معمول تری استفاده کرده است که اگز شاعر خودش را درگیر این وزن خاص نمی کرد، این غزل می توانست منسجم تر و با تجانس بیشتری از عناصر باشد.

او در ادامه به غزل دیگری از کتاب اشاره می کند که در شعر صفحه 81 ، ردیف شعر، فعل «بگویم» است. این شعر را وقتی می خوانیم، قافیه اندیش بودن و ردیف اندیش بودن شاعر را می فهمیم که ردیف، بیشتر از عناصر دیگر، شاعر را به خودش مشغول کرده است. این منتقد اضافه کرد: در برخی از اشعار شاهد گذاشتن سه نقطه یا سفیدخوانی هستیم؛ هرچند که در برخی از ابیات این سفیدخوانی به‌ خوبی درآمده است ولی به نظر من، استفاده از این نوع تکنیک ها باعث می شود که این روش در شعر رایج شود، و شاید در آینده مورد استناد شاعران تازه کار تر و جوان تر شود.

به عقیده ی مهیجی، در شعر صفحه 85، شاعر خود را به چیزهای مختلفی تشبیه کرده است و به نظر من، نباید از تشبیهاتی در ابیات استفاده کنیم که نتوانیم در بیت بعدی نتوانیم کارکردی از آن تشبیه بگیریم و به نظر من، این نوعی ضعف محسوب می شود.

این شاعر معاصر، در ادامه به زبان این مجموعه شعر اشاره داشته و گفت: زبان این کتاب عمدتا صمیمانه است، عناصر طبیعی در این کتاب، زیاد استفاده شده، زنانگی در اکثر غزل های این کتاب مشهود است و به نظرم، این زنانگی ها شعار نبوده و از پسشان به خوبی برآمده است. به نظر من، این صمیمانگی جاری در غزل ها، در بعضی ابیات، و با استفاده برخی کلمات غیر صمیمانه خدشه دار شده است.

او در ادامه به فضا سازی ها و ترکیب های واژگانی اشاره کرد و گفت: این کتاب دارای فضاسازی ها و ترکیب هایی ست که شاعر به خوبی از پس آن برآمده است  و شعریت را بالا برده است. اما همین ترکیب سازی ها تعدادشان بسیار اندک است. من همچنین تشبیهات بسیار زیبایی در سرتاسر این کتاب دیدم که خواندن این کتاب را دلچسب تر کرده است.

شان «لیلی آذر» برگزیده بودن است

سید اکبر میرجعفری، شاعر، کارشناس دفتر تألیف و برنامه‌ریزی کتاب‌های درسی و کارشناس ادبیات، منتقد بعدی این جلسه بود که درباره کتاب «لیلی آذر» گفت:

میرجعفری با ابراز خوشحالی از حضور خود در این جلسه، ابتدا به جایزه پروین اشاره کرد و گفت، من می دانم که شان این کتاب برگزیده بودن بوده ولی به خاطر صرفه جویی، شایسته تقدیر شناخته شده است.

در ادامه، میرجعفری در پاسخ به نقدی مطرح شده از خانم مهیجی که ترکیب سازی در کتاب خانم سعادتمند کم دیده می شود، گفت: نوع نگاه شاعرانه خانم سعادتمند، در طبقه ای از شعر فارسی قرار می گیرد که به سمت ترکیب سازی نمی رود. اگر ما به سابقه ی غزل مراجعه بکنیم، تصمیم اول غزل، ثبت لحظه شاعرانه و عاشقانه ی یک شاعری بوده که برای معشوق خود خلق کرده است. بنابراین در آن لحظه، شما کمتر به ترکیب سازی و سخن پرطمطراق فکر می کنید.

او در ادامه تصریح کرد، نقد کتاب خانم اعظم سعادتمند دشوار است؛ زیرا جنس شعرش از آن دسته شعرها است که نمی‌توان زیاد درباره‌اش حرف زد. ما درباره حافظ بسیار گفته ایم و نقدها و نظرات بسیاری مطرح شده است؛ زیرا جنس شعر حافظ از آن دسته شعرها است که می توان درباره اش سخن گفت، اما هرچه درباره حافظ می توان گفت درباره سعدی نقد نوشتن بسیار دشوار است. جنس شعر اعظم سعادتمند از آن دسته اشعار است که نقد و بررسی آن و حتی سخن گفتن درباره اش بسیار دشوار است.

فریبا یوسفی، بعد از سخنان دو منتقد، نکاتی در مورد مجموعه شعر اعظم سعادتمند نیز ارائه کرد. او ابتدا گفت: به نظر من، اشعار این کتاب، شباهتی به اشعار معمول این روزها ندارد. او گفت: در جایی خواندم که نوشته بود، «توجه، نیایش جان است» و من این توجه را در سرتاسر کتاب به وضوح دیدم و این کتاب را کتابی نیایشی می بینم. هر شعر این کتاب یک نکته ای در خود داشت و یک توجه متفاوتی نسبت به اشعار معمول این روزها را در خود داشت. در این کتاب، احساس من این است که این اشعار بیشتر، نگاهی به گذشته دارند حتی در آن شعرهایی که قرار است به آینده توجه شود.

حسن صنوبری، از شاعران و منتقدان جوان، که در این جلسه حضور داشت، به دعوت خانم یوسفی، سخنران بعدی این نشست نقد و بررسی بود. صنوبری گفت: مهم ترین نکته ای که باعث می شود کتاب لیلی آذر برای ما ارزشمند باشد، نو بودن، تازه بودن و متفاوت بودن آن است. انگار روزی که مولوی گفت: « هین سخن تازه بگو تا دو جهان تازه شود .. » خانم سعادتمند به این توصیه، «چشم» گفته‌اند. شعرهای «لیلی آذر» شبیه شعرهای هیچ‌کس دیگر و پیروی‌کننده از مدهای رایج شعری نیست.

وی یادآور شد: اشعار این مجموعه، توامان دارای دو ویژگی «استاد پسندی» و «مردم پسندی» هستند. در این کتاب هم شاهد شعرهایی هستیم که برآمده از صمیمیت و صراحت شاعرند و مورد پسند مخاطب عمومی شعر قرار می‌گیرند و هم شاهد شعرهایی که برآمده از خلاقیت و دقت شاعرند و مقبول مخاطب حرفه‌ای ادبیات می‌شوند. از این جهت، «لیلی آذر» کتاب بسیار مغتنمی ست و ما می‌توانیم آن را برای هدیه‌دادن به اقشار مختلف مردم انتخاب کنیم.

صنوبری در ادامه افزود، واژه‌ای که در حین خواندن اشعار برای توصیف غزل‌های شاخص این کتاب به ذهنم رسید، «غزل مرصع» بود، به ویژه برای توصیف آن غزل‌های استادپسندانه. بسیاری از این غزل‌های خانم سعادتمند، رنگ‌آمیزی و غنای خیلی زیادی دارند و مملو از رنگ ها، خطوط، هنرها، دانش‌ها، اسامی اشخاص، اماکن، مضامین مختلف، تضمین‌ها، تلمیح‌ها و تصاویرند. در اینگونه شعرهای «لیلی آذر» با یک جهان رنگارنگ، شلوغ و آراسته‌ای مواجهیم که این جهان، در شعر امروز، به ویژه در شعر بانوان کمتر دیده می شود و به نظرم نمونه‌ی برتر اینگونه سرایش را نه در غزل سعدی و مولوی که در غزل حافظ و مثنوی نظامی می‌توانیم پیدا کنیم.

صنوبری در ادامه به وجود عنصر «زنانگی» در اشعار اشاره کرد و گفت، شعر وقتی دارای شناسنامه بوده و مولفه هایی از سراینده در اشعار باشد، ارزش بیشتری پیدا می کند. جهان شخصی، تمایز و فردیت – در حد متعادلش- موضوعی ست که بعد از انقلاب ادبی نیما باید مورد توجه ما در شعر باشد. اشعار خانم سعادتمند، از این منظر هم ارزشمند هستند که جهان شخصی ایشان در اشعارشان متجلی می شود.

به عقیده این پژوهشگر ادبی،  نکته دیگر در اشعار سعادتمند، استفاده بجا از ظرفیت سبک هندی است. به گفته ی صنوبری، خانم سعادتمند، از ظرفیت سبک هندی آگاهانه و هنرمندانه و نه مقلدانه و افراط‌گرایانه در شعرهایشان استفاده کرده‌نداند. او در پایان سخنانش افزود، نکته قابل توجه کتاب «لیلی آذر» حسن مطلع هاست. این ویژگی، لذت بردن مخاطب را بیشتر و بیشتر می کند.

در ادامه این جلسه، اعظم سعادتمند، از حضور و سخنان منتقدین و شاعران گرامی تشکر کرده و جمع حاضر را مهمان غزلی از مجموعه «لیلی آذر» کرد:

آجر به آجر می روی بالا و بالاتر
کاشی به کاشی می شوی مینا و میناتر

روزی بنایت کرد با سبک خراسانی
از مسجد آقابزرگ شهر آقاتر

از شیشه های زرد و سبز و قرمز و آبی
وقت عبور شاخه های نور زیباتر

حوضی برایت ساخت در شش روز بارانی
از جمع دریاهای هفت اقلیم دریاتر

با اینکه چون سهراب گفتی:اهل کاشانم
شهر تو جایی هست در دنیای والاتر

ای نسخ و ثلث و کوفی بالای ایوان ها!
از شیوه های مشق نستعلیق شیواتر!

این کم سواد از نامه ات چیزی نمی فهمد
با من بگو از رازها با خطّ خواناتر

*

بگذار بنشینم کمی بر پلّه ها ای عشق!
نایی  ندارم  تا  بیایم  با  تو  بالاتر