شهرستان ادب: امروز سالروز میلاد امام علی بن موسی الرضا (علیه السلام) با سالروز درگذشت شاعر بزرگ سرزمینمان مهدی اخوان ثالث (م. امید) همزمان است. اخوان، شاعری که در اصالت خود و اصالت شعرش خراسانی است، در چندین شعر دِینش را به مولای خراسانی‌اش ادا کرده است. معروفترینشان یک نیمایی است که با این سطرهای زیبا آغاز میشود: «ای على موسى الرضا! | ای پاکمرد یثربى، در توس خوابیده! | من تو را بیدار مى دانم.». اما زندهیاد اخوان ثالث به جز این شعر نو، دو شعر دیگر در قالبهای کلاسیکِ قطعه و قصیده برای امام رضا (علیه السلام) دارد که کمتر دیدهشدهاند. این شعرها به تازگی همگی در تازهترین کتاب اخوان یعنی «سال دیگر، ای دوست، ای همسایه» منتشر شدهاند.
این سه شعر تمام شعرهای امام رضاییِ شاعر بزرگ سرزمینمان اخوان هستند که تاکنون منتشر شدهاند و جالب است که در هر سه شعر، اخوان شکایت ری (تهران) را به توس (مشهد) میبرد و از «امام شهر خود» طلب یاری میکند. گفتنیست شعر نخست (قطعه) و صورتِ کامل و صحیح قصیده و مقدمههایشان پیش از این به صفحات اینترنت راه پیدا نکرده بود و برای نخستینبار و به طور اختصاصی در سایت شهرستان ادب منتشر میشوند.
همزمان با سالروز میلاد امام رضا و با تبریک این عید مبارک، و در سالروز درگذشت اخوان و با یاد او، شما را به خواندن این شعرهای زیبا در سه قالب قطعه، قصیده و نیمایی دعوت میکنیم.
۱. «علیّ بن موسی الرضا، ای شهی...»
اخوان ثالث مقدمۀ مفصّل این شعر خود را با این سطرها آغاز میکند:
«شکوا و و توسلیاست به حضرت امام علی ابن موسی الرّضا، درود بر او، درود پاکان و نیاکان، نه لقلقۀ لسانِ هر ریشمصلحتیِ ناپاکدرون، که دورباد از امام شهر ما خراسانیان
نه از نیکان و پاکانم ولیکن
دلم پر مهر نیکان است و پاکان...
چه وحشتها که نیکان راست در دل
چه دهشتهاست در دلهای پاکان
بله این قطعۀ من شکوا و درددلی است با آن بزرگوار پسر بزرگمرد، پسر ارجمند، پسر گرانمایه (ابنالخیرتین) پسر شهید بیهمتا، پسر علیّابن ابیطالب درود خدا بر او میر و پیر و رائد و قائد پاکان و نیکان و فاطمه (ع) که به قول دکتر علی شریعتی دوستم: فاطمه فاطمه است، دخت نبی امّی، مکّی، مدنی (ص) ...»
اخوان مقدمۀ خود را با انتقاداتی صریح و تلخ از مسئولان آن دورانِ وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی (در دهه شصت) ادامه میدهد که سالهای سال به بهانههایی چون "خسته شدن مردم از خواندن شعر اخوان"! از انتشار کتاب او جلوگیری میکردند.
این قطعۀ زیبا و باشکوه را به طور اختصاصی در شهرستان ادب میخوانید.
علیّ بن موسی الرضا، ای شهی
که بر درگهت کوسِ دولت زنند
شهی کو جبین بر زمینت نسود
بر او ز آسمان داغ نکبت زنند
بسا شیرمردان که روباهوار
به خاکت سرِ عَجز و خجلت زنند
چو بر پای خیزند کرّوبیان
به سرشان گُلِ فخر و عزّت زنند
مرا نیز دریاب در «ری» ز «توس»
بگو تا نه تیغ ملامت زنند
که من زادۀ خاکِ پاکِ توام
رهی، تا که صور قیامت زنند
غریبی تو آنجا، من اینجا غریب
مَهِل کِم چنین طعنِ غربت زنند
مرا دشمنانند، پُر کین و رشک
کِم از هر کران تیر و تهمت زنند
ازیرا که در شعر نام آورم
زعرشم صلای تحیّت زنند
حسودانم از مَکمنِ حقد و خبث
سنانِ جفا، تیر طعنت زنند
ولی من چو کوه استوارم، چه بیم
کِم این ابلهان مشتِ شنعت زنند
به لطف تو از کیدشان ایمنم
چه باکم که از هرسویی لَت زنند
سپر دارم از شعر پولادسان
کز آن گنبدِ چرخِ شوکت زنند
همان مشت و لتهای خود بشکرند
خران جُفته بر کوه صولت زنند
چو روباهِ طاووس محسود، خویش
سر و دُم به خُمِّ فضیحت زنند
اگر بَد کنانند، با خود کُنان
بِهِل غوطه در بحر غفلت زنند
و گر لَت زنانند، سبلت کَنان
لَتِ خود به کوه صلابت زنند
من آنم که از شعر من اختران
به پر نقش ابداع و صنعت زنند
چنان شعر گویم که از لطف آن
«خط نسخ بر ذکر جنّت» زنند
گَرَم بر زمین نیم کَت نی، چه غم
به چرخم ز زر عرشیان کت زنند
به نام تو آراستم این سرود
ازآن سکّه ی سرِّ صفوت زنند
مهل، یا علیَ بنِ موسی الرّضا
که بر کشت من سمّ و آفت زنند
تو از آن مایی و ما زانِ تو
گواهان بر این مُهرِ صحّت زنند
گواهان ِ آگاهِ عرشِ اِله
برآن، مُهر صحّت به رغبت زنند
گواهان تاریخ و اخبار نیز
به خاکت سَرِ طوع و طاعت زنند
ز عرش آید آیات معصومیات
وز آن سکّه ی زرِّ عصمت زنند
تو زین بینیازی ولی عرشیان
قدمها به پای ارادت زنند
دریغا که دورم ز کویت، بگو
ندای «طلب کرد حضرت» زنند
پس آنگه نگر، چون پَرَم سوی تو
که گویی صلایم ز جنّت زنند
الا یا علیّ بن موسی الرّضا
که صبح و شبت کوس حشمت زنند
بسا پنج نوبت زنان بر درت
پشیمان، سر ترک و توبت زنند
تو هشتم امامی، دو نوبت کم است
بگو دست کم هفت نوبت زنند!
***
مرا مانع آیند از نشر شعر
اگرچه به خود خطِّ عُطلت زنند
نتانند شعر مرا خواند و باز
بر آن تیغِ منع از وقاحت زنند
ندانند حتّی الفبای شعر
ولی لاف از اوجِ براعت زنند
نخوانده ز فضل و ادب بسمله
نگر طرفه کِم تای تَمّت زنند
تهیدست جمعی پریشان که لاف
ز فکر و ز فضل و فضیلت زنند
ز حِقد و فرومایگی، وَز حسد
ره من به نام فراست زنند
کسانی که بر من بتازند، تیغ
به شعرِ بلیغ و فصاحت زنند
چو مثلم نبینند، چوبِ فضول
به شعرم مَثَل در بلاغت زنند
علیلان کوتاه فکرند و تیغ
به شعر بلند سلامت زنند
به من لطمه تنها نه از خبث طبع
که بر حسب آیین و عادت زنند
ندانند خِنگ ابلهان، کاین زیان
نه بر من، که بر شعر و فکرت زنند
تویی پور موسی و فرعونیان
رهِ طورِ شعرِ مشیّت زنند؟
عصا اژدها کن، که ماران سِحر
به مُعجز بَرَم نیش نیّت زنند
اماما مهل کاین سپاه شریر
چنین طبل خبث و خصومت زنند
به دادم رس، ای جامع دین و داد
شبیخون به من این جماعت زنند
ازین دینبهمزدان، ستان داد من
که نشتر به قلب شریعت زنند
تو مپسند کاین بی مروت گروه
چنین آتش اندر مروّت زنند
رضا (ع) ای که بر پنجرهیﹾ مضجعت
همه روز و شب چنگ حاجت زنند
۲. «آمد نسیم صبا»
این قصیده نیز بهاریهای است که به مدح امام رضا (علیه السلام) گریز میزند و به تناسب آن ایام و دوران جنگ تحمیلی و دفاع مقدس در چند سطر به هجو صدام و مهاجمان به ایران نیز میپردازد. اخوان در مقدمۀ این قصیده نوشته است: «در فروردین ۶۷ به زادبوم خود، توس (مشهد) رفته بودم. بیمارگونه و گریزان از بمب و موشک جنگ تحمیلی٬ و نیز برای شرکت در مجلس ترحیم درگذشتهای رحمهالله علیها. و مدتها شاید ده یازده ماه بود شعری نگفته بودم؛ اما به محض سکونت و سکون یافتن در مشهد٬ اين قصیده به خاطرم خطور کرد. سرودم و دوستان خراسان من جمله اصحاب «انجمن صائب» (سهشنبه شبها در خانۀ دوست دیرین و شاعر استاد محمد قهرمان) از این قصیده نسخهها گرفتند به خط خوش استاد احمد کمالپور «کمال» و گویا زیراکس و چه و چهها، قصیده در بحری مشترک بین عرب و عجم است ولی عرب در این وزن خیلی بیشتر شعر دارد و شعر فارسی خیلی کم است. مستفعلن فعلن، مستفعلن فعلن دوبار و من در قافیه میم را هم لازم گرفتهام ، گرچه ما لایلزم است.»
آمد نسیم صبا، پیش از سپیده دمان
تا بسترد، بِبَرد، از دل ظلامِ غمان
چون فرودین ز بهشت آید؛ غمان برود
گر هست شیر ژیان، ور هست پیل دمان
پارینه برف بزرگ، کوچد ز شهر و ز دشت
تا مأمنی طلبد، از کوه امن و امان
بنگر به کوه و ببین، کز برف و سنگ سیاه
بنشسته نور یقین، بر جایجای گمان
صبح است و بزم صبوح، راح است و راحت روح
تا ساعه ستّه منوش منوش، کمتر ز سبع و ثمان
یار صبیحت اگر، از بادههای صبوح
گوید مده، تو بده، گوید بمان، تو ممان
زهّادِ منکر می، گولند و گمره و گیج
در عین و اوجِ وجود، بلعیدۀ عدمان
خوشّا نشید خروس، کاید ز هر سوی توس
خوشّا پرستوی جلد، خوشّا همین و همان
پوشیده سبز و کشد، سر زی سپهر بلند
اِشنِ برهنه که بود، عریان و زار و خمان
آن کوه و دامنه بین، وان سبزههای خوشاب
سایهیﹾ سحاب شتاب، چون گلّههای رمان
آهو بزاد و برست، از جور سرد شتا
نک بنگرش به چمن، با برّه شاه و چمان...
***
از «ری» ز مهلک جنگ، جستم به مأمن «توس»
در زادبوم خودم، بهتر امان و ضمان
در ظل بوالحسنم، هشتم امام همام (ع)
حبلالمتین درش ملجای معتصمان
همنام و نسل علی(ع)، آن برتر ازلی
سالار لم یزلی، زو محترم حَرَمان
توس است و صبح بهار، من زائری سفری
در باغ پیر بزرگ، با یک دو همقدمان
شهنامهگوی شگرف، ابرو چو مو شده برف
فردوسی آن یم ژرف، دیهیم محتشمان
معمار جان و روان، ایران از او به توان
کاخش کتاب بزرگ، ستوارتر هِرمان
گیتی از او به شگفت، کاین فره از که گرفت؟
دلتنگ از او عربان، دلشاد از او عجمان
سرشار نور و نوید، گوید به فرّ امید:
ایرانی، ای سره مرد، یأس از درون برمان
دل خیز و یکدله کن، یأسف واسف یله کن
بردار گرز و سپر، بر گیر تیر و کمان
«صدّام» چون برهای، بدبخت و مسخرهایست
ای شرزه شیر دلیر، او را بدرّ و ممان
دیگر زپا منشین در هر زمان و زمین
دشمن به جا بنشان، در هر زمین و زمان
اندیشه یکسره کن، نقد روان سره کن
بگذر زکوه و دره، منگر به بیش و کمان
ای خفته، خیز و بگو یک ره دگر چو “امید”
آمد نسیم صبا، پیش از سپیدهدمان
مشهد، ۲۱ فروردین ۱۳۶۷
۳. «یا علیّ بن موسی الرّضا»
ای علی موسی الرّضا، ای پاکمردِ یثربی در توس خوابیده
من تو را بیدار میدانم
زندهتر، روشنتر از خورشید عالمتاب
از فروغ و فرّ شور و زندگی سرشار میدانم.
گرچه پندارند دیری هست، همچون قطرهها در خاک
رفتهای در ژرفنای خواب
لیکن ای پاکیزه باران بهشت، ای روح عرش، ای روشنای آب
من تو را بیدار ابری پاک و رحمتبار میدانم
ای (چو بختم) خفته در آن تنگنای زادگاهم توس
-(در کنار دون تبهکاری که شیرِ پیر پاک آیین، پدرت، آن روح رحمان را به زندان کشت)-
من تو را بیدارتر از روح و راح صبح، با آن طرّۀ زرتار میدانم.
من تو را بیهیچ تردیدی (که دلها را کند تاریک)
زندهتر تابندهتر از هرچه خورشید است در هرکهکشانی، دور یا نزدیک
خواه پیدا، خواه پوشیده
در نهانتر پردۀ اسرار می دانم
با هزاریّ و دو صد، بل بیشتر، عمرت
ای جوانیّ و جوان جاودان، ای پور پاینده،
مهربان خورشید تابنده،
این غمین همشهری پیرت،
این غریب مُلک ری، دور از تو دلگیرست
با تو دارد حاجتی، دردی که بی شک از تو پنهان نیست
وز تو خواهد (در نمانی) راه و درمانی
جاودان جان جهان! خورشید عالمتاب!
این غمین همشهری پیر غریبت را، دلش تاریک تر از خاک
یا علی موسی الرّضا، دریاب.
چون پدرت این خسته دل زندانی دردی روانکش را
یا علی موسی الرّضا دریاب، درمان بخش
یا علی موسی الرّضا دریاب
تهران، مهرماه ۱۳۶۱
انتخاب و مقدمه: حسن صنوبری