شهرستان ادب: آخرین روز اردوی دوم از هفتمین دوره آموزشی شعر جوان انقلاب اسلامی در شهر قم برگزار شد و چهارمین روز این اردو، با دو کلاس آموزشی همراه بود.
عرفان بینش واقعیت وحدانی و باطنی هستی است
نخستین کلاس آموزشی روز آخر، کلاس «درنگی بر سیر شعر عرفانی» با حضور دکتر قربان ولیئی بود.
قربان ولیئی با بیان اینکه امروزه یکی از مظلوم ترین مفاهیم عرفان است، اظهار کرد: بعد از ظهور نیما شعر معنوی در کل و شعر عرفانی به طور خاص تقریبا شنیده و گفته نشد و اینکه چه عواملی باعث شد موضوع بحث ما نیست و هدف از بحث امروز درنگی در شعر عرفانی است.
این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه راه های مختلفی برای تعریف یک پدیده وجود دارد، تصریح کرد: یک راه این است که عناوینی که در زبان های مخلف به این موضوع محتوا داده را بررسی کنیم و مخرج مشترکی بگیریم و براساس آن به تعریفی برسیم به این راه، راه استقرایی می گویند.
وی ادامه داد: راه دیگر راه قیاسی برای تعریف عرفان است به این معنا که راه های شناخت چندگونۀ آدمی در مقایسه با خودش و جهان را مورد بررسی قرار گیرد و ازطریق این به تعریف واحدی برسیم.
ولیئی درخصوص تعریف عرفان خاطرنشان کرد: وقتی می توان چیزی را بشناسیم که آن چیز شویم. به تعبیر دیگر شناخت مساوی است با اصل یگانه شدن نگرنده و نگریسته. طبق این تعریف راه فیلسوف و عارف مشخص می شود. سالک عرفان وجود را از طریق یگانه شدن با او در می یابد اما فیلسوف با استفاده از استدلال های عقلی به آن می رسد. تمام علوم فلسفی منجر به شناخت می شود و در عرفان منجر به شهود و یگانگی می شود.
این شاعر و استاد ادبیات بیان کرد: یکی از پژوهشگران عرصه ادبیات در پایان نامه خود تحت عنوان «مفهوم عرفان» به تعریف این پدیده پرداخته است؛ عرفان بینش واقعیت وحدانی و باطنی هستی است که در آغاز به نحوی مجمل و بسیط وجود دارد و طی فرآیندی به نام سیر و سلوک تفسیر می یابد.
وی افزود: علامه طباطبایی معتقد است آدم دچار جهل نسبت به خدا نمی شود و همه خدا را می شناسند بلکه دچار غفلت می شوند. همه این را می دانند ولی غفلت می کنند. برای رفع این غفلت باید به خود توجه کرد. به عبارت دیگر خودت از یادت رفتی که خدا را در یاد نداری.
ولیئی خاطرنشان کرد: عارف کسی است که بیننده واقعیت وحدانی است و کسی که حال دیدن واقعیت هستی به ش دست می دهد، تجربه عرفانی پیدا کرده است. در فرهنگ عرفانی خودمان به آن مکاشفه می گویند. اهل تحقیق در عرفان عارف را کسی می دانند که حداقل یکبار تجربه عرفانی را کسب کرده باشد.
این استاد دانشگاه با بیان اینکه عارف در تجربه عرفانی متوجه می شود که همه چیز خداست، گفت: تجربۀ بیشتر و بیشترِ تجربه شاعران عرفانی ریشه در تجربه عرفانی دارد. از این عمیق تر تجربه عرفانی انفسی است. یعنی چیزی که خدا را را در آدمی شهود می کند، در درون خود آدمی دیده می شود که به دسته اول عارف آفاقی و به دسته دوم عارف انفسی می گویند. در شکل شدیدتر این عرفان، خویشتن از بین می رود و همه چیز وجود نامحدود خدا می شود.
ولیئی در تعریف شعر عرفانی گفت: این شعری شعری است که راوی تجربه عرفانیِ شعر خود اوست وگرنه می شود شعر درباره عرفان. از این منظر شعر عرفانی شعری است که شاعرش که یکی از دو نوع تجربه عرفانی را که خود داشته روایت کند. این شعر شعر عرفانی به معنی خاص است و از آنجایی که شعر عرفانی به بیان خود می پردازد می توان آن را زیر مجموعه شعر غنایی دانست.
استاد دانشگاه قزوین تصریح کرد: شعر عرفانی به معنای عام تجربه های عرفانی دیگر را هم بیان می کند مثل صور برزخی و ... ولی اصل توحید است و شعر عرفانی خاص شعری است که نمایانگر وحدانیت خداوند است.
وی افزود: در عالم عرفان کشف دو نوع است: صوری و معنوی. کشف صوری ابعاد جسمی دارد مثل خواب های خوش و رویاهای شیرنی که از نظر عرفا ارزشی ندارد. اما کشف معنوی بالاتر و مجرد از صورت است. در کشف معنوی آگاهی معطوف به خود آگاهی است نه به چیزی. به همین دلیل کشف معنوی ممکن است منجر به مرگ شود.
ولیئی بیان کرد: شعر سازماندهی زبان است برای انتقال عاطفه. در واقع غایت شعر انتقال عاطفه است. اگر کلامی عاطفه ما را برنیانگیزد نمی توان آن را شعر دانست. مهم ترین حس در شعر عرفانی حیرت است که کم شمارترین حس هم در شعر به حساب می آید. بیشتر شعرا از عاطفه جز عشق چیزی نمی دانند در حالیکه روانشناسان حدود 90 حس در ما احصا کرده اند اما فقط عشق است که در شعر امروز تکرار می شود.
این منتقد ادبی عنوان کرد: در شعر عرفانی احساس خیلی مهم است، چون آدمی در مواجهه با وجود جز اینکه متحیر باشد حسی دیگر نخواهد داشت به همین دلیل مهم ترین حس حیرت است. چنانکه دعای پیامبر این است که: «ربِّ زدنی تحیُرا فیک.» به جز حیرت حس پذیرش و عشق نیز از دیگر حس های مهم در شعر عرفانی هستند که در اشعار مختلف شاعران عرفانی در طول تاریخ ادبیات دیده می شوند.
وی ادامه داد: شعر عرفانی در فرم و زبان شاخصه هایی دارد که می توان برای آشنایی با آن به آثار دکتر شفیعی کدکنی مراجعه کرد. برای مثال در شعر عرفانی با حیران شدن زبان شعر مواجهیم. به طوری که هرچه شاعر نزدیک به لحظه عرفان شود، قواعد زبانی رعایت نمی شود. موسیقی شدید نیز از دیگر شاخصه های زبان شعر عرفانی است چراکه در موسیقی معنا و مفهوم از بین می رود و وقتی زبان نمی تواند بار شعر عرفان را به دوش بکشد شاعر عارف برای موسیقی شدن شعرش تلاش می کند.
شاعر بدون مطالعه تاریخ مصرف دارد
شاعران جوان آفتابگردان؛ کلاس «بهانه بودن» را با موضوع «سبک زندگی» و با حضور حجت الاسلام محسن عباسی ولد تجربه کردند.
محسن عباسی ولد در آخرین روز اردوی دوم دورۀ هفتم آفتابگردان ها در قم با اشاره به رویارویی مکاتب اظهار کرد: مکاتب یک بروز بیرونی دارند که نشانه موفقیت خود را در آن جست وجو می کنند. بروز بیرون یک مکتب در سبک زندگی افرادی است که رسما طرفدار آن مکتب اند و یا اینکه سبک زندگی شان را متناسب با آن طراحی می کنند. به همین دلیل برای میزان موفقیت مکتب در هر جامعه ای میزان نفوذ سبک زندگی آن مکتب را باید بررسی کرد.
این کارشناس حوزه خانواده با بیان اینکه امروز دو تمدن اصلی داریم، گفت: تمدن غربی و اسلامی دو تمدن اصلی در جهان امروز است و هرچند در هریک از این تفکرات دسته بندی های مختلفی نیز وجود دارد اما هر دو تفکر ادعای تمدن داری دارند و معتقدند ما می توانیم مدیریت دنیا را به عهده بگیریم.
وی با اشاره به اینکه بروز بیرونی این تفکر در سبک زندگی است، خاطرنشان کرد: تفکر غرب معتقد است که او موفق عمل کرده است چون طرفداران مکتب اسلام نیز با سبکی زندگی می کنند که غرب طراحی کرده است. از پوشش و معماری و تربیت گرفته تا مدیریت زمان شغل. در برابر این ادعا باید توقف کرد. متعصبانه هم نباید فکر کرد. اگر کسی بخواهد منصفانه فکر کند، جواب متفاوتی نخواهیم داشت.
لزوم پرداختن شاعران به سبک زندگی
عباسی ولدی افزود: سبک زندگی ما به آن چیزی که غرب جهت داده است خیلی زیاد است. الان اگر غرب فریاد بزند که من در سبک زندگی توانستم زیان های بی جبران به مسلمانان وارد کنم نمی توان گفت ادعای بیهود است. واقعیت انکارنشدنی است. هر اندازه درباره مبانی فکری دو تمدن حرف بزنیم و بگوییم مبانی فکری اسلام بر غرب پیروز است، در ظاهر اما مسلمانان براساس سبک زندگی غربی رشد می کنند.
این کارشناس حوز ه خانواده گفت: برای مثال سبک زندگی غرب براساس حرص است و نشانه نفوذ آن در جامعه ما هجوم مردم برای خرید مرغ و پراید و... است. وقتی سبک زندگی را نتوانیم تغییر بدهیم نمی توانیم مدعی شویم که تمدن مان شکل گرفته است و تفکر غرب تا وقتی که مبانی اسلامی صرفا در کتاب ها و تحقیق هاست کاری ندارد اما اگر وارد سبک زندگی ها شود، به مقابله می پردازد.
وی با طرح این سوال که «چه کنیم تا مردم به سبک زندگی دینی سوق پیدا کنند»، بیان کرد: دو تا کار عمده باید انجام بدهیم که هر دوشان را در شعر می توان انجام داد. البته کار شعر فقط این نیست و تنها کسانی که باید کمک کنند نیز شاعران نیستند. اولین کار آگاهی دادن به مردم نسبت به اصل سبک زندگی دینی و اصل سبک زندگی غربی. توده مردم آگاهی های حداقلی هم به سبک زندگی دینی ندارند در حقیقن همه ما دچار توهم معرفت شده ایم در حالیکه خیلی از چیزهای ابتدایی را نمی دانیم.
عباسی ولدی بیان کرد: این عدم آگاهی به طوری است که حتی در مباحث عمومی و تخصصی سبک زندگی اسلامی، جامعه متدین و نمازخوان ما با آموزه های دین مقابله می کنند و در این میان بخش قابل توجهی از شعر می تواند به آگاهی بخشی سبک زندگی اسلامی بپردازد و شاعران با ایجاد تحول در این عرصه می توانند تاثیرگذار باشند. در واقع ما به شاعرانی مثل پروین اعتصامی نیاز داریم و متاسفانه تا کنون اتفاق خاصی در خصوص سبک زندگی در شعر رخ نداده است.
وی افزود: یکی از بحث های مهم در روانشناسی احساس مفیدبودن است. همه دوست دارند کارآمد باشند و برای مفید بودن انتخاب کار و فضای کاری یکی از اصلی ترین عوامل است. برای مفید بودن باید باری را برداشت که روی زمین مانده است. اگر شعری نمره اش 15 باشد اما در حوزه ای سروده شده باشد که بار بر زمین مانده است آن شعر از شعری که نمره اش 20 است ولی در حوزه ای سروده شده که بار برزمین مانده نیست، بیشتر گل می کند.
این کارشناس حوزه خانواده بیان کرد: وقتی شعر کارآمد گفته می شود جامعه به سمتش اقبال می کند. در حوزه شعر کودک یک عالمه مفاهیم داریم که باید به بچه ها منتقل شود ولی کسی نسروده است. مدت هاست بحث جمعیت در جامعه ما بحث جدی است و فضای اقتصادی اجازه نمی دهد که جامعه به این فکر کند که تا سی چهل سال دیگر با جمعیت کمی روبرو می شویم. در حالیکه در دهه 60 سبک زندگی متفاوتی داشتیم که با سبک زندگی اسلامی نزدیک تر بود و شاعر می تواند به این موضوع بپردازد.
عباسی ولدی با بیان اینکه شاعر بدون مطالعه تاریخ مصرف دارد، عنوان کرد: باید شاعران از تاریخ مصرف داشتن بترسند به همین دلیل باید مطالعه کنند. شاعران قدیم و شاعران موفق معاصر که تاریخ مصرف نداشتند به دلیل سطح آگاهی شان بود. شاعری که اهل قرآن و روایت و کتب اندیشه دینی نباشد تاریخ مصرف دارد.
وی تصریح کرد: یکی از آفات فضای شعر این است که وقتی فرد می خواهد با کتاب های فکری ارتباط برقرار کند نمی تواند. اگر شاعران بخواهند در حوزه سبک زندگی دینی اتفاقی را بسازند، می توانند جریان ساز باشند. شعر یک قابلیت دارد و آن سرو کار داشتن با احساسات است .برای تبدیل آگاهی به رفتار باید احساس را دخالت دهیم. خیلی نا آگاهند کسانی که از نقش احساس در تغییر رفتار به بدی یاد می کنند. در حالیکه بدون احساس نمی توان چنین کاری کرد. در شعر وقتی فضای احساسی را گره می زنیم، تغییر رفتار ایجاد می شود. تغییر رفتار یعنی تغییر سبک زندگی.
این کارشناس روانشناسی از حاضرین پرسید: از نگاه شما به عنوان شاعر چه موانعی وجود دارد که شاعر وارد حوزه مفاهیم سبک زندگی نمی شود. گنگ بودن، سخت بودن بیان هنری، دغدغه نداشتن شاعران و عدم آگاهی درباره این حوزه، درگیری های روزمره، عدم علاقه جامعه به این مباحث و نداشتن الگوی شاعرانه در خصوص سبک زندگی از جمله پاسخ هایی بود که از طرف عده ای از شاعران جوان در جلسه مطرح شد.
وی ادامه داد: شاعران باید به عنوان یک مصلح اجتماعی آماده این باشد که وقتی شعری برای ترویج سبک زندگی اسلامی می سرایند، با مقابله مردم مواجه شود. ما در مسیر ساختن و اصلاح مردم به شدت نیازمند اصلاح و ساختن خودمان هستیم. در واقع علامت سوال شعر گفتن در سبک زندگی باید در ذهن شاعران ایجاد شود. شاعری که حس می کند می تواند در این حوزه شعر بگوید به مقدمات لازم برای ورود به شعر در این خصوص باید بپردازد. این مقدمات مثل آگاهی و ایمان است. هراندازه ارتباط شاعر با ماورا رشد کند، الهامات شاعرانه اش بیشتر می شود.
عباسی ولدی در پایان گفت: شعر ماندگار شعری است که از آسمان نازل شده باشد به ذهن شاعر. برای اینکه این الهامات شاعرانه نازل شود باید به آسمان متصل شد و معنویت را قوی کرد. خدانکند که شاعری بخواهد شعر آسمانی بگوید و نماز صبحش قضا شود و با آسمانی ترین کتاب یعنی قرآن ارتباط نداشته باشد.
گزارش تصویری روز چهارم را از اینجا ببینید.