شهرستان ادب: آیین اختتامیه‌ی هشتمین جشنواره‌ی بین‌المللی شعر فجر، عصر چهارشنبه ٣١ فروردین‌ماه ١٣٩٣ با حضور وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در دولت یازدهم، در تالار وحدت برگزار شد و این جشنواره برگزیدگان خود را شناخت.
این مراسم که قرار بود طبق اعلام قبلی برگزارکنندگان ساعت ١٦ شروع شود، با ١٥ دقیقه تاخیر، پس از ورود وزیر حالت رسمی به خود گرفت. پشت سر وزیر، آقایان سیدعباس صالحی، معاون فرهنگی و علی مرادخانی، معاون امور هنری وزارت ارشاد و همچنین استاد علی معلم دامغانی، شاعر پیشکسوت و رئیس فرهنگستان هنر نیز وارد تالار وحدت شدند. در این بین استاد مشفق کاشانی که از پیش در سالن حضور داشت با استاد معلم به دیده‌بوسی و خوشوبش پرداخت.
جلسه به حضور شاعران و شعردوستان مزین شده بود و البته جای خالی تعدادی از اساتید و شاعران بزرگ شعر انقلاب هم محسوس بود. استادان و شاعرانی همچون: یوسفعلی میرشکاک، ناصر فیض، مرتضی امیری اسفندقه و ...
اما آغاز مراسم، پس از سرود ملی جمهوری اسلامی، قرائت آیاتی از کلام خدا بود. قاری با هوشمندی آیات ٧٠ تا ٧٢ سوره‌ی احزاب را برای قرائت انتخاب کرده بود. همان آیاتی که در آن از عرضه‌ی بار امانت به آسمان و زمین و درنهایت انسان سخن به میان آمده و در شعر فارسی هم تلمیح‌های بسیاری به آن دیده می‌شود؛ مثل بیت معروف حافظ:
آسمان بار امانت نتوانست کشید
قرعه‌ی کار به نام من دیوانه زدند
پس از شنیدن آیات قرآن مجید، کلیپی کوتاه برای حاضران پخش شد از فعالیت‌های جشنواره در سه روز گذشته. از افتتاحیه تا شعرخوانی‌های گوناگون و صحبت‌های شاعران.
رشید کاکاوند، شاعر و مجری نام‌دار که برنامه‌های ادبی رسانه‌ی ملی را هم اجرا می‌کند، به عنوان مجری برنامه، پس از کلیپ افتتاحیه، روی سن قرار گرفت تا برنامه‌ها را به حضار اعلام کند. آغاز سخنان کاکاوند هم غزلی بود از حضرت حافظ:
سال‌ها پیروی مذهب رندان کردم
تا به فتوی خرد حرص به زندان کردم
کاکاوند، در مقدمه‌ای، ضمن ابراز افتخار حضور در چنین جمعی و در بین شاعران کشور، شعر را بخش اصلی هویت فرهنگی ایران دانست. این شاعر با بیان این‌که شعر مهربان‌ترین هنر ماست، از این‌که جمعیت شاعران گاهی با هم نامهربان می‌شوند اظهار شگفتی کرد. کاکاوند با بیان این مطلب که جنس سخنرانی در چنین جلساتی که شاعران در آن حضور دارند با مراسم رسمی دیگر متفاوت است، از دبیر علمی جشنواره‌ی هشتم، عبدالجبار کاکایی به عنوان نخستین سخنران مراسم دعوت کرد تا پشت تریبون قرار گیرد.
عبدالجبار کاکایی، که گفته‌هایش را از روی متن آماده‌شده‌ای می‌خواند، در ابتدای سخنانش گفت: «جشنواره‌های شعر نمایش بدعت‌ها و بدایع ادبی است و ذاتش به تنوع و تکثر پیوند خورده‌است و تمثیلی است از خلقت که عرصه‌ی تجلی اعیان است. جزم‌اندیشی و تک‌صدایی در ادبیات شایسته نیست، همانطور که گفته‌اند اگر سیاستمداران مثل هم بیاندیشند دنیا بهشت می‌شود، اما اگر شاعران مثل هم بیاندیشند دنیا جهنم آزاردهنده‌ای خواهد بود.»
این شاعر و منتقد ادبی ضمن بیان این‌که شاعران موسوم به گفتمان انقلاب اسلامی، سنگ بنای جشنواره‌ی هشتم را گذاشتند، ایجاد امنیت خاطر برای منتقدان، امکان گفت‌وگو، ایجاد آرامش، اقناع نگاه‌های شکاک، خارج‌کردن بخشی از جشنواره از عادت‌زدگی و دولتی‌شدن و ایجاد استقلال نسبی را از لوازمی دانست که جشنواره‌ی هشتم در جهت اهدافش سعی در برآورده کردن آن‌ها داشته‌است.
دبیر علمی هشتمین جشنواره‌ی بین‌المللی شعر فجر افزود: «در جشنواره‌ی هشتم گروهی از شاعران با گرایشات متنوع کنار هم نشستند که تا پیش از این از مصاحبت هم محروم بودند. اما در ادامه سوءظن‌ها و چالش‌های سیاسی آغاز شد و بر فضا اثر گذاشت. اما علیرغم این، قدم‌ها هم‌چنان رو به جلو بود و ما در جهت نمایش چهره‌ی اصلی جشنواره، 4 شب شعر با حضور شاعرانی که حیات ادبی‌شان توسط منتقدان تایید شده‌بود تدارک دیدیم.»
کاکایی با گلایه از حاشیه‌سازی و تفاسیر غیرواقعی از شعرهای قرائت‌شده در شب شعرها توسط برخی خبرگزاری‌ها، غلبه‌ی حواشی به متن دنیای ادبیات را آزاردهنده دانست. همچنین، کاکایی ضمن بیان این‌که فرافکنی‌های راه‌نیافتگان به مراحل نهایی جشنواره در محیط‌های گوناگون از روندهای طبیعی جشنواره‌های شعر شده‌است، دنیای مجازی را عرصه‌ی تاخت‌وتاز توهمات برخی دانست.
این شاعر افزود: «به نخبگان فرهنگی نظام توصیه می‌کنم به ایجاد آرامش در تولید ادبیات کمک کنند و اجازه ندهند با رفتارهای غلط که میراث رفتارهای امنیتی پیش از انقلاب است به تعداد متمردان اضافه شود.»
کاکایی در پایان سخنانش، اعتماد به اهالی ادبیات و اجازه‌ی تعامل با یکدیگر را از مقدمات هدفمندی برای مقابله با تهاجم فرهنگی دانست و ابراز امیدواری کرد طلیعه‌ی آن را در افق پیش رو ببیند.
مجری مراسم، ضمن تشکر از کاکایی، با بیان این‌که به این جلسه به چشم یک انجمن شعر باشکوه نگاه می‌کند، از علی معلم دامغانی به عنوان پیشکسوت شعر سنتی و نخستین شاعر برای شعرخوانی دعوت کرد.
استاد معلم، پس از یاد خدا و سلام و خوشآمد به حضار، گفت: «برای جوان‌ترها، فجر یک روایت است. برای این‌که این روایت معنی درست خود را داشته‌باشد باید از پیش از فجر هم سخن گفت. از شب سیاهی که می‌گویند وجود داشته‌است. اما درباره‌ی پس از فجر هم روایت‌ها دو گونه‌اند، بعضی نیک و بعضی بد. دعا کنیم آن‌که در گرد پنهان است بیاید و همگان برهیم و جهان برهد.»
رئیس فرهنگستان هنر، شرایط پیش از انقلاب اسلامی و فجر را در قالب یک ترانه با این آغاز بیان کرد:
یه شهر دشنه‌خورده بود
نه زنده بود، نه مرده بود
یه شهر درد
یه شهر سرد
یه شهر بی‌غریو بود
روزاش که اصلا روز نبود
شب مث چاه دیو بود...
استاد معلم، پایان ترانه‌ی بلند خود را با بیان این جمله که «فجر یعنی جوشش خون حسینی و قیام خمینی» به غزلی متصل کرد در حال‌وهوای انقلاب اسلامی با این مطلع:
باز آن قیامت قامت بنشسته برخاست
پشت و پناه امت بشکسته برخاست
نکته‌ی جالب اما، پایان‌بخش شعرخوانی‌های استاد معلم دو بیت برای دولت یازدهم بود:
تا دمد صبح شما از پي صبح
تا رسد عيد شما از پس عيد
مرحبا دولت تدبير و اميد
مطلع مشرقي صبح سپید
کاکاوند، پس از استاد معلم، از صالح دروند، به عنوان یکی از جوان‌ترهای شعر سنتی برای شعرخوانی دعوت کرد. صالح دروند که خود یکی از راه‌یافتگان به بخش نهایی و نامزدهای دریافت سرو زرین بود، برخلاف استاد معلم، غزلی کوتاه خواند:
یک نفر دور کند این خودی جانی را
این دل، این قاتل بالفطره‌ی پنهانی را
روند برنامه، با خوانش شعر کوتاه دروند سریع‌تر شد و کاکاوند با خواندن شعری کوتاه از احمدرضا احمدی، وارد بخش شعرخوانی شاعران آزاد شد. کاکاوند با بیان این‌که سالن از بزرگترهای شعر آزاد خالی است، آرزو کرد روزی بیاید که همه‌ی سرمایه‌ی شعر ایران در سالن جمع شوند. این شاعر و کارشناس ادبی، سپس از شاعر جوان بخش آزاد و یکی از نامزدهای دریافت جایزه، لیلا کردبچه برای شعرخوانی دعوت کرد.
کردبچه هم شعری کوتاه خواند با این آغاز:
راه دوری برای رفتن ندارم
جای نزدیکی برای ماندن
و بلاتکلیفی پاهایم را به هرجا می‌برند
تنهایی‌ام چمدانم را برمی‌دارد و دنبالم می‌آید...
مجری برنامه، برای شعرخوانی بعدی، از ظاهر سارایی، شاعر کرد، دعوت کرد تا نماینده‌ی شعر بومی باشد. سارایی نیز ضمن تشکر از شنیده‌شدن صدای شعر دیگر قومیت‌ها در جشنواره‌ی هشتم، ابتدا ترجمه‌ی شعری را که به زبان کردی بود برای حضار خواند و سپس با بیان این‌که این شعر به سرزمین سرافراز ایران و همه‌ی مدافعان آن از آغاز تقدیم شده‌است اصل شعر را با زبان کردی قرائت کرد.
پس از شعرخوانی سارایی، کاکاوند دوباره در جایگاه مجری قرار گرفت. وی که قصد داشت از محمدعلی بهمنی برای قرائت بیانیه‌ی هیات داوران دعوت کند، بهمنی را شاعری دانست که قبول عام دارد و گفت انتخاب او برای خواندن این بیانیه، کار دشواری نبوده‌است. کاکاوند اضافه کرد: «نمی‌شود استاد بهمنی را با این‌همه مهربانی در یک کادر رسمی جا داد. برای همین خاطر من نقشه کشیدم که اینجا از ایشان بخواهم بدون هماهنگی قبلی، پیش از خواندن بیانیه‌ی هیات داوران برایمان غزلی بخوانند.» این پیشنهاد مجری که با تشویق حضار همراه شد بهمنی را واداشت تا غزلی با این سرآغاز بخواند:
چگونه هم نباشم با شما خوبان و هم باشم؟
که می‌میرم اگر یک دم، دم بی بازدم باشم
پس از خوانش غزل، بهمنی خوانش بیانیه‌ی هیات داوران را آغاز کرد. این بیانیه، به خشنودی اغلب شرکت‌کنندگان و شاعران از شیوه‌ی داوری در این دوره، شفافیت مراحل داوری، تعدد داوران نسبت به دوره‌های قبل، اختلاف اندک میان آثار و دشواری تشخیص آثار برتر به عنوان مشخصه‌های این جشنواره اشاره کرده‌بود. همچنین در این بیانیه، درباره‌ی آثار رسیده به دبیرخانه‌ی جشنواره‌ی هشتم، به نوآوری در قالب‌های سنتی و بروز بیشتر فردیت در آن‌ها، ایجاد یک زیبایی‌شناسی نسبتا جدید نسبت به شعر سنتی، خلاهای صوری در موسیقی و زبان، تنوع موضوع در شعرهای آزاد نسبت به شعرهای سنتی و حضور انسان امروز و جامعه در شعرهای آزاد اشاره شده‌بود. بهمنی همچنین برای حضور شاعران کودک و نوجوان بیشتر و زبان‌های بومی بیشتر در جشنواره‌های بعد اظهار امیدواری کرد.
بهمنی در پایان قرائت بیانیه، با بیان این‌که داوری نهایی در عرصه‌ی کتاب برتر با تصمیم شورای سیاست‌گذاری جشنواره به دو ماه بعد موکول شده‌است، داوری در مورد آثار شاعران را، به خاطر موانع و سختی‌های چاپ کتاب که مانع بسیاری از شاعران برای چاپ اثر می‌شود، نسبت به داوری در حوزه‌ی کتاب شعر، دقیق‌تر دانست.
اما پایان‌بخش شعرخوانی‌های اختتامیه، به رسم میهمان‌نوازی، شعرخوانی شاعر مطرح الجزایری، عزالدین میهوبی بود. کاکاوند ابتدا ترجمه‌ی موسی بیدج از شعر این شاعر عرب‌زبان را خواند و سپس خود شاعر نیز با زبان عربی عاشقانه‌اش را قرائت کرد. وزیر فرهنگ و ارشاد هم، پس از شعرخوانی میهوبی، خوشوبش گرمی با او کرد.
پس از شعرخوانی آخر، نوبت به سخنرانی آخر مراسم رسید. رشید کاکاوند، مجری برنامه، با بیان این‌که «می‌خواهم از کسی دعوت کنم که به خاطر شجاعتش دوستش داریم» از علی جنتی، وزیر فرهنگ و ارشاد جمهوری اسلامی ایران برای ایراد سخن دعوت کرد.
وزیر ارشاد، که مانند دبیر جشنواره، از روی کاغذ متن صحبت‌های خودش را می‌خواند، پس از نام خدا و سلام به حضار، از حضور در جمع شعرا اظهار خرسندی کرد و شعر را والاترین مقام صحبت زمینیان در حضور حضرت باری‌تعالی خواند. جنتی با بیان این‌که شاعران کلیدداران ملک امانت‌اند، به هنر ملی بودن شعر در ایران افتخار کرد و شعر فارسی را مزین‌شده به اندیشه‌های اسلامی دانست.
وزیر فرهنگ و ارشاد دولت یازدهم افزود: «ما ایرانیان ملت شعریم، شعر در روح و جان ماست. شعر فارسی آیینه‌ی تمام‌نمای تفکر ملت ایران است. ما ایرانیان با شعر پا به این عالم خاکی می‌گذاریم، با شعر زندگی می‌کنیم و شاعرانه می‌میریم.»
علی جنتی با یادی از فردوسی و زنده‌کردن غرور خاموش ایران توسط او به‌وسیله‌ی شعر، همه‌ی هنرهای دیگر را در شعر متجلی دانست. وی با بیان این‌که هر ایرانی بالقوه یک شاعر است، پس شعرشناس قابلی هم هست، اضافه کرد: «این مردم هستند که تصمیم می‌گیرند چه شعری در یادها بماند و چه شعری فراموش شود.
در این سرزمین تنها شاعرانی باقی می‌مانند که برای مردم شعر گفته باشند، نه حاکمان. ما به شعری نیازمندیم که مورد پذیرش جامعه باشد و مردم آن را زبان گویای خود بدانند.»
این عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی افزود: «شاعر آزاد است. خوب می‌بیند. خوب می‌شنود. خوب تصویر می‌کند. خوب تحلیل می‌کند و در نهایت غم و شادی خود را در قالب واژه‌های موزون خلق می‌کند. پس شاعر به عنوان خالق اثری هنری حرمت دارد و باید بر صدر نشیند و بر چشم جای گیرد»
وزیر ارشاد، پویایی و حضور روشن شاعران را در عرصه‌ی ادبیات انقلاب، از برکات انقلاب دانست و خاطرنشان کرد: «شعر انقلاب پیام‌گستر پاکی و عدالت بود. همچنین شعر در دوران ۸ سال دفاع مقدس، مفاهیمی از ایثار و نوع‌دوستی و دفاع و استواری در ایمان داشت.»
وزیر در ادامه با تشکر از برگزارکنندگان جشنواره‌ی هشتم که سعی شده بود در آن بدون درنظرگرفتن جریانات سیاسی، همه‌ی شاعران انقلاب حضور داشته باشند و جشنواره پویایی بیش‌تری داشته‌باشد، تقویت جنبه‌ی علمی، توجه به خلاقیت، توجه به شعر کودک و نوجوان و شعر بومی و کتاب‌های شعر را از ویژگی‌های این دوره‌ی شعر فجر دانست.
علی جنتی همچنین افزود: «جهان امروز تشنه‌ی معارف و فضایلی است که سرچشمه‌اش در فرهنگ ایران اسلامی جاری است. از وظایف شعر روشنگری فضایل گم‌شده‌ای است که انسان در جهان امروز از فقدان آن در عتاب است.» وی با ابراز امیدواری برای تقویت بخش بین‌المللی جشنواره در سال‌های آتی اضافه کرد:
«شعر فارسی قابلیت جهانی‌شدن را بیش از این داراست. جوانان ما باید راههای ارتباط با جهان امروز را بشناسند تا بتوانند اندیشه‌های انقلاب را نشر دهند. مثل تاثیری که حافظ بر گوته، شاعر آلمانی گذاشته‌است.»
وزیر فرهنگ و ارشاد در پایان با تشکر از دبیر و داوران و شاعران، آرزو کرد در سال فرهنگ، شعرها وامدار فضایل انسانی باشد و با یادی از خیام و خواندن یک رباعی از این شاعر فارسی که در جهان شناخته‌شده است حرف‌هایش را به پایان رساند:
گر یک نفست ز زندگانی گذرد
مگذار که جز به شادمانی گذرد
زنهار که سرمایه‌ی ملکت به جهان
عمر است، چنان کِش گذرانی گذرد
اما جذاب‌ترین بخش مراسم، اعلام برگزیدگان و برندگان سرو زرین هشتمین جشنواره‌ی شعر فجر بود. مجری با دعوت از آقایان علی جنتی، وزیر ارشاد، عباس صالحی، معاون فرهنگی وزیر ارشاد، حمید سبزواری، عباس مشفق کاشانی، علی معلم دامغانی، عبدالجبار کاکایی، دبیر علمی جشنواره‌ی هشتم، قادر طراوت‌پور، دبیر اجرایی جشنواره‌ی هشتم و به نمایندگی از بانوان، خانم عفت شریعتی، مشاور وزیر ارشاد در امور زنان، و با این توضیح که اسامی برگزیدگان هر بخش بدون ترتیب و رتبه‌بندی است، اعلام اسامی شاعران برگزیده را شروع کرد.
در بخش شعر آزاد، سیدرسول پیره ، لیلا کردبچه و مجید سعدآبادی موفق به کسب سرو زرین شعر فجر هشتم شدند. گفتنی است کتاب اشعار سعدآبادی با عنوان «گلفروش مسلمان»، پیش از این در انتشارات شهرستان ادب به چاپ رسیده‌است. در این بخش قربان بهاری و شراره کامرانی نیز شایسته‌ی تقدیر شناخته شدند.
در بخش شعر سنتی مجری اسامی مهدی فرجی، کبری موسوی قهفرخی، صالح دروند، حامد ابراهیم‌پور و محمدحسین ملکیان را به عنوان برگزیدگان اعلام کرد.
پانته‌آ صفایی بروجنی و جلیل صفربیگی نیز شایستگان تقدیر این بخش بودند. کبری موسوی قهفرخی، برگزیده‌ی این بخش نیز، امسال کتاب «غروب پا‌به‌ماه» را در انتشارات شهرستان ادب به چاپ رسانده‌است.
در شعر محاوره، مریم بهروزی و عبدالمحمد مقتدایی‌راد؛ در شعر بومی، ظاهر سارایی، شاعر کرد، حسن بهرامی شاعر لر و شبنم فرضی‌زاده شاعر ترک؛ در شعر کودک و نوجوان اسدالله اسحاقی، زهرا موسوی، سعیده موسوی‌زاده، فاضل ترکمن، محمد صارمی شهاب و شاهین رهنما به دریافت سرو زرین جشنواره مفتخر شدند. کبری بابایی و حاجیه‌خاتون حسنی هم در بخش شعر کودک و نوجوان شایسته تقدیر شناخته شدند.
پس از اهدای جوایز و عکس یادگاری برگزیدگان با وزیر ارشاد، برنامه با موسیقی محلی نواحی غرب و شمال‌غرب کشور پیگیری شد.
اما بخش پایانی مراسم اختتامیه، فیلم حاشیه‌ساز ابوالفضل جلیلی، کارگردان سینما، درباره‌ی شعر امروز ایران بود. این فیلم که «قطار شعر» نام داشت و روایت سفر شاعران در کنار هم به مشهد مقدس بود، قرار بود در افتتاحیه‌ی جشنواره پخش شود که به دلایلی پخشش تا روز آخر به تاخیر افتاد. در این مستند ضمن یادی از شاعران درگذشته‌ی معاصر مانند نیما یوشیج، مهدی اخوان‌ثالث، احمد شاملو، فروغ فرخزاد، حسین منزوی، قیصر امین‌پور و سیدحسن حسینی، شاعرانی چون لیلا کردبچه، علی‌اصغر عالی‌زاده، سیدرسول پیره، حسین جنتی، محمدرضا طاهری، محمدحسین نعمتی، یزدان تورانی، کیانوش خان‌محمدی، آرش شفاعی، امید بیگدلی، سمیرا نوروزی، عباس کریمی، محمدحسین ابراهیمی، امید صباغ‌نو، زهره طلوع‌حسینی، بهروز آورزمان، مسعود جعفری و مجید کوهکن حضور داشتند و به صحبت پرداختند. از معدود لحظات جالب این مستند، حضور دو شاعر از دو طیف مختلف، یعنی آقایان نعمتی و طاهری در کنار یکدیگر و همچنین نواختن سازدهنی توسط مجید سعدآبادی و آوازخوانی بهروز آورزمان بود.
در پایان مراسم، حضار تالار وحدت را در هوای بارانی پایتخت ترک کردند.