«افسانه سرایِ ققنوس شعر»؛ به مناسبت زادروز نیما یوشیج

نیما مرد طبیعت است و شعرش نیز طبیعت‎گراست. او روستایی زاده‎ای است از تبار مازندران. مردی با رویاهایی بزرگ برای تنگنای کابوسِ شعر دیروز. مردی که قالب شعر را به شکلی آزاد بدل می‎کند و قافیه را زنگ مطلب، و وزن را زادۀ اراده و طبیعت کلام می‎داند.1 نیما سخنش را با رمز و نماد و سمبل می‎گوید. او غفلت‎زدگان را خفته می‎خواند و فضای بستۀ سیاسی زمان خود را اغلب به شب تشبیه می‎کند. او که غم خفتگان، خواب را در چشم ترش شکسته است، منتظر سحرگاه بیداری است. نیما عاشق است اما خراسانی¬گونه از عشق می‎سراید. او ساختمان اولین شعر نوگونۀ خود (افسانه) را با مثنوی قیاس می‎کند و وسعت آن را بیشتر از مثنوی می‎داند و می‎گوید:

«اگر بعضی ساختمان‎ها مثلا مثنوی به واسطۀ وسعت خود در شرح یک سرگذشت یا وصف یک موضوع به تو کمی آزادی و رهایی می‎دهد تا بتواند قلب و فکر تو با هر ضربت خود حرکتی کند، اما این ساختمان چندین برابر آن واجد این نوع مزیت است» 2

آری نیما «افسانه»گوست و داستان‎سرا؛ و ساختمان شعرش را بهترین ساختمان برای رسا ساختن نمایش‎ها معرفی می‎کند. 3 نمایشی که با دو شخصیت «افسانه» و «عاشق»، مناظره‎گونه به تصویر کشیده می‎شود.

عاشق: «سالها با هم افسرده بودیم
سال‎ها همچو واماندگانی،
لیک موجی که آشفته میرفت
بودش از تو به لب داستانی.
                                       می‎زدت لب، در آن موج لبخند.»
افسانه: «من بر آن موج آشفته دیدم
یکه تازی سراسیمه.»
عاشق: «اما
من سوی گلعذاری رسیدم
در همش گیسوان چون معما،
                                        همچنان گردبادی مشوش... »4


و با آنکه آن روزها نوآوری در شعر، در همین حد نیز غیر قابل قبول بود و مخالفان خشمگین یا استهزاکننده را برانگیخته می‎کرد، اما نیما از پا نیفتاد. 


«نیمای امروز»

آنچه تاکنون یادآور شدیم شرحی از اندیشه‎های نیمای دیروز بود؛ اما امروز ما چقدر نیما را می‎شناسیم؟ نیما در مقایسه با صف اول پیروان خلف و گاه ناخلف خود! (فروغ فرخزاد، سهراب، اخوان، شاملو) شاید دیرپسندترین شعر را از نظر مخاطب داشته باشد. به راستی چرا؟ 

آری این روزها نیما تندیسی است که خیلی‎ها دوست دارند نام پدر شعر نو بر آن بگذارند و آن را دوست بدارند اما از جان زندۀ او و شعر نیمایی سخن نگویند و شاید این همان مساله‎ای است که خوانندۀ شعر نیما نیز با آن مواجه است و حتی گاه در موجّه بودن شعر نیما نیز تردید دارد. مساله این است که از گذشته عده‎ای اشکالاتی به اشعار نیما وارد کرده‎اند و این اشکالات تا آن بخش که مربوط به زبان و طرز چینش کلمات و برخی تعبیرات در شعر نیماست، با صبر و حوصله‎ای ستودنی در کتاب «عطا و لقای نیما یوشیج»، توسط شاگرد خلف او مهدی اخوان ثالث طرح شده و مغلطه‎های این جماعت، با استناد به شاهد مثال‎های محکمی (از ادب گذشته تا کنون) رد شده است.

این کتاب بعدها با نام بدعت‎ها و بدایع نیما شکل کاملتری نیز به خود گرفته است. اما همچنان در بحث دافعه و جاذبۀ شعر نیمایی سوالات و فرضیات در ذهن خوانندگان و دوستداران شعر نیما باقی‎ست.

اخوان در این کتاب بیشتر از لقاهای شعر نیما سخن میگوید و از تعابیرِ گاه به گوش‎ناآشنایی که ایرادگیران شعر نیما، مهجور و نادرست می‎خوانند. کسانی که تعبیر «شکستن خواب در چشم» یا «نگران استادن سحر» را در شعر نیما روا نمی‎دانند و «تراویدن مهتاب» را امری نامحسوس می‎شمارند. اما اخوان برای آنان پاسخ‎ها می‎آورد و انصافا در اقناع این جماعت نیز موفق عمل می‎کند و البته این نکته را نیز در نظر منِ مخاطب تداعی می‎کند که ظاهرا امروز و هنوز نیز، چون روزگار نیما، گوش‎های شنوای ادبیات، شعر و یادداشت و یادآوری را به نیت مچ-گیری و طرح ایرادهای بنی اسرائیلی می‎خوانند!

اما از نظرگاه مخاطب گونۀ بنده آنچه در باب دیرپسند بودن یا دیرپسند جلوه نمودن اشعار نیما جلب نظر مینماید در برخی نکات ساده خلاصه می‎شود.


نیما در نگاه اول یک مخاطب!

منِ نوعی که ان‎شاءالله به قصد اشکال‎گیری دیوان نیما را باز نکرده‎ام، در نگاه اول ناخودآگاه اشعار نیمایی او را در ذهنم به دو دسته تقسیم می‎کنم. یک؛ اشعار کوتاه او که حدیث نفس گونه‎اند و جنبه‎های نمایشی در آن‎ها کمتر به چشم می‎خورد و دو؛ منظومه‎های طولانی‎ای چون خانه سریویلی، منظومه به شهریار، ناقوس، مانلی و ... که گاه حوصله کم‎ام (میراث قرن حاضر!) طولانی بودنشان را بر نمی‎تابد. پس در نظر اول به دستۀ اول اشعار نیما جذب می‎شوم. شعرهایی چون «آی آدم‎ها»، «تو را من چشم در راهم»، «شب همه شب»، «داروگ»، «خانه‎ام ابری‎ست» که در حافظۀ دوستداران نیما جاری‎ست؛ و حتی برخی شعرهای غیر نیمایی او که گاه مایه‎های طنز نیز در آن‎ها وجود دارد: اشعاری چون «بز ملا حسن»، «انگاسی» «میرداماد» و ... 

هرچند این مساله شاید توجیه مناسبی نباشد اما حداقل از دهان مخاطبان شعر امروز ، پاسخی محتمل است.

البته بعضا به علت ایرادهای تالیفی و وزنی دیوان (که به دلیل مخدوش بودن دست نوشته‎ها در کتاب منعکس شده است) بیشتر و بیشتر از منظومه‎های نیمایی او فاصله می‎گیرم. که این بحث را تحت عنوان دیگری دنبال میکنیم:


ناشناختگی معنا یا از قلم افتادن کلمه‎ها

بیشتر کلمات ناشناخته در شعر نیما را حجم لغات محلی (مازندرانی) پر کرده است. کلماتی که متاسفانه معنایشان در دیوان اشعار نیما (با گردآوری و تدوین سیروس طاهباز) ذکر نشده و پانوشت‎ها می‎طلبد و مخاطب او را بعضا با دشواری‎هایی همراه می‎کند. البته امروز دستیابی به معنای دشوارترین لغات با در دسترس بودن فرهنگ لغت‎های متعدد و نرم افزاری، چندان مشکل به نظر نمی‎رسد؛ اما مرتفع شدن این مشکل در پانوشت خود اشعار مسلما تاثیر بیشتری دارد و حتی بی‎حوصله‎ترین مخاطب شعردوست را از شانه‎خالی‎کردن باز می‎دارد! 

جدا از این‎ها، مساله اصلی در این دیوان مشکلی‎ست که ظاهرا به علت ناخوانا بودن برخی دست‎نوشته‎های نیما ایجاد شده. متاسفانه در برخی از اشعار این دیوان، به جای بسیاری از کلمات ستاره آورده‎اند که به معنای جا افتادن آن کلمه (به علت پوسیدگی کاغذ دست‎نوشته‎ها! یا ناخوانایی دستخط شاعر) است. که عملا درک و فهم اشعار را برای خواننده دشوار می‎نماید. از چاپ‎های جدیدتر این دیوان اطلاع چندانی ندارم اما این مطلب اخیر مسلما یکی از دافعه‎های غیر شعری نیما (بلکه ضعفی در بخش تدوین و گردآوری دیوان) به شمار می‎آید که ظاهرا هیچ‎کس هم درباره آن تقصیر خاصی ندارد و قضای الهی است.


بر زمین ماندن بار رسالت شعر نیمایی

نیما گام‎های زیادی را در راه نوآوری در شعر معاصر امروز برداشته است. از ظاهر کلام تا بطن آن؛ اما مسلما همه راه را نرفته است و همچنان ندا سر می‎دهد که «تو را من چشم در راهم!»؛ و شاعر جوان این وظیفه را بر دوش دارد که اگر در هنگام قدم‎زدن در این جاده به ناهمواری‎ای برخورد، از آن چشم‎پوشی نکند؛ بلکه در آبادانی هرچه بیشترش بکوشد. متاسفانه امروز جای خالی تالیفاتی در نقد اندیشه و شعر نیما که به تحلیل اشعار او و ماهیت نمادها و تعبیراتش بپردازد، بیش از گذشته احساس می‎شود و مسلما شناخت هرچه بیشتر شعر نیمایی در رشد و تکامل پیکره و جوهرۀ آن موثر خواهد بود. چرا که بارهای رسالت شعر نیمایی همچنان بر زمین مانده است و رهنوردانی تازه نفس می‎طلبد.

آری؛ نیما آب را در خوابگه مورچگان می‎ریزد و ققنوس شعر را به آتش می‎اندازد تا شاید زمان آن را به گلستانی بدل کند. شاید از این گلستان در نگاه اول چیزی جز مشتی خاکستر به نظر نیاید. همه گمان می‎کنند پس از او جوجه ققنوس‎ها را کسی جدی نمی‎گیرد؛ تا آنکه سرانجام آتش و آتش‎هایی دیگر به پا می‎شود...